|
XVII-XVIII ásirlerde Brandenburg-Prussiya. XVII-XVIII ásirlerde Germaniya pıtırańqılıǵı aqıbetinde imperiya jerlerine húkimiranlıq qılıw ushın gúresip atırǵan eki kúshli mámleket-Avstriya hám Brandenburg kurfyurstligi (1240 jıldan paytaxtı Berlin) ajıralıp shıqtı. Gogencollernlardıń Brandendurg kurfyurstligi XVII ásir baslarında Pol`sha korolinen Prussiya gercogligin (eski tevton ordeni jerleri ) aldı hám Prussiya gercogi bolıp Pol`shaǵa vassallıqtı qabıl qıldı. Keyinen Brandenburg Germaniyanıń batısındaǵı jerlerdi (Reyn jerlerinde) qolǵa kirgizdi hám otız jıllıq urıstan soń Shıǵıs Pomeraniyanıń bir bólimin hám basqa aymaqlardı da iyeledi. Biraq Brandenburg mámleketiniń aymaǵı úsh ayrıqsha bir biri menen tutas bolmaǵan jerlerden quralǵan edi. Brandenburg Germaniyanıń orayında, Prussiya gercogligi shıǵısta hám Reyn jerleri batısında jaylasqan edi. Gogencollernlardıń siyasatı sol aymaqlıq birlestiriwge qaratıldı.
Brandenburgtıń abroyın bekkemlew ushın áhmiyetli qádem Fridrix Vil`gel`m húkimranlıq qılǵan jılları (1640-1688) baslandı. XVII ásir 60-jıllarındaǵı qarama qarsılıqlar waqtında Fridrix Vil`gelm dáslep Shveciya tárepinde boladı hám Baltika teńizindegi sawdada bir qatar jeńilliklerge erisken Pol`sha tárepine ótedi hám bunıń ushın Pol`sha koroli onı vassallıqtan azat etedi. 1657 jılı Pol`sha Prussiyanıń suverenitetin tán aldı. Aqıllı sırtqı siyasat júrgizgen Fridrix III (1688-1713) ispan taxtı ushın bolǵan urıs (1701-1714) hám Arqa urıs (1700-1721) jıllardaǵı shárayattan paydalanıp Prussiyanı korollikke aylandırıw ushın imperator ruxsatın aldı. 1701 jıldan baslap Brandenburg kurfyurstligi Prussiya korolligi bolıp, kurfyurst Fridrix III Prussiya koroli Fridrix I bolıp aldı.
Mámleket ekonomikası da joqarılap bardı. Prussiyada úlken jer iyeligi hám krepostnoy dúzim húkimiran bolıp, úlken jer iyeleri Evropanıń aldınǵı mámleketlerine awıl xojalıq ónimlerin satıw menen shuǵıllanatuǵın edi. Yunkerler (úlken jer iyeleri solay atalǵan) pruss korollarınıń tiykarǵı tayanıshı bolǵanlıǵı sebepli qatar jeńilliklerge iye edi. Olar biydaydan alınatuǵın salıq hám basqa jıyınlardan azat etilgen, mámleketten biyday jún hám basqa ónimler alıp shıǵıwda jeńillikke iye edi. Bunnan basqa da jeńillikler bar edi. Pruss mámleketinde armiya ayrıqsha xızmet atqardı. Armiya tek sırtqı siyasat quralı ǵana bolıp qalmastan, ishki krepostnoy dúzimdi uslap turıwda da áhmiyetli qural boldı. Armiyanıń abroyı artıp barıwı nátiyjesinde Prussiya militaristlik mámleketge aylandı. XVIII ásir aqırında ol aymaǵı jaǵınan Evropada úshinshi orındı, xalıq sanı boyınsha on ekinshi orındı iyelese, armiyasınıń sanı jaǵınan tórtinshi orında turdı.
Prussiyada óndiris tarawı ástelik penen rawajlandı. Tiykarınan armiyaǵa xızmet kórsetiwshi tarawlar ǵana ósip bardı. Prussiyanıń ishki salıq bajıxana hám agrar siyasatı da bir maqsetke mámleketti militarizaciyalawǵa onıń áskeriy qudretin asırıwǵa qaratılǵan edi. Biraq kúshli armiya dúzgen Fridrix Vilgel`m I onnan óz maqsetinde paydalanbadı. 1740 jılı taxtqa kelgen korol Fridrix II húkimranlıq qılǵan jılları (1740-1786) Prussiyada absolyutizm óziniń eń joqarı shıńına jetti. Militarizim de óziniń tamamlanǵan kórinisine iye bolıp, pruss armiyası san jaǵınan Evropanıń eń úlken armiyasına aylandı. Ózin aǵartıwshılıq táreptarı esaplaǵan Fridrix II aǵartıwshılıq absolyutizm ruwxında qatar raformalar ótkeriwge urındı . Biraq bul reformalardıń kópshiligi qaǵazda qalıp ketti. Fridrix II húkimranlıq qılǵan dáwirde Prussiya bir qatar urıslarda qatnastı. Dáslep 1740-1748 jılları Avstriya taxtı ushın bolǵan urısta qatnasıwı Prussiyanıń, Avstriya, Franciya hám Ullı Britaniya menen qatnasıqların qıyınlastırdı. Fridrix II niń Oraylıq Evropada Avstriya menen qarsılasıwı onı Karl VI nıń qızı Mariya Terezanı Avstriya taxtınıń miyrasxorı dep tán alıwǵa bergen wádesinen bas tartıwǵa alıp keldi. Úzilisler menen dawam etken urıs 1748 jılı Axen pitimi menen tamamlandı. Oǵan kóre Gabsburglar ózleriniń kóplep jerlerin saqlap qaldı biraq derlik pútkil Siliziya Prussiya quramına ótti. Bul bolsa Prussiyanıń Evropadaǵı abroyın jánede bekkemledi. 1756 jılı baslanǵan jeti jıllıq urısta qatnasıw Prussiyaǵa tabıs alıp kelmedi. Ol Ullı Britaniya hám Portugaliya menen birgelikte Franciya, Avstriya, Shvetciya, Rossiya, Saksoniya hám Ispaniyaǵa qarsı gúresip, 1757 jılı noyabr` hám dekabr` aylarında Avstriya hám Franciya armiyasın jeńgen bolsa da 1759 jılı Kunersdorf janında rus armiyasınan jeńildi. 1760 jılı ruslar málim múddetke hátte Berlindide de iyeledi. Tek awqamlaslar ortasındaǵı kelispewshilik hám rus taxtına kelgen Petr III tiń siyasatı Prussiyanını tolıq qıyralıwdan saqlap qaldı. Jeti jıllıq urıs nátiyjesine kóre, 1763 jılı Gubertsburg kelisimine kóre Prussiya tek Sileziyanı ǵana ózinde saqlap qala aldı. 1772 jılı Pol`shanıń birinshi bólistiriliwinen soń Visla dár`yasınıń tómengi aǵısındaǵı jerlerge (Gdan`sk qalasınan basqa) iye bolıp, óz abroyın jánede bekkemledi.
Fridrix II húkimranlıǵınıń aqırına kelip Prussiya jerleri 118,9 mıń km2 tan 194,8 km2 qa keńeydi, xalqı bolsa eki eseden de asıp 2 mln 240 mıń adamnan 5 mln 430 mıń adamǵa jetti. Prussiya Evropanıń qúdiretli mámleketlerinen birine aylandı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
