|
Sud sisteması. Sud sistemasınıń shólkemlestiriliwi hám absolyutizmdi bekkemlewge xızmet qıldı. Angliyada sud isleriniń úlken bólimi korollik sudları ıqtıyarına ótkeriletuǵın, bul bolsa orınlardaǵı aqsúyeklerdiń ǵárezsizligine zıyan keltiretuǵın edi. Korollik sudları ekew edi–Korollik sudı hám Ulıwmalıq sudlar. Qozǵalańshı aqsúyekler menen gúresiw ushın ele Tyudorlar tárepinen-aq “Juldız palatası” dúzilgen bolıp, ol Angliyadaǵa barlıq sudlaw sistemasın gúzetip baratuǵın edi. Mámleket xızmetshileri Angliyada onsha kóp emes, 1000 adamnın 1500 adamǵa shekem edi. Biraq, olardıń hámmesi hám korolden aylıq almaytuǵın edi. Qalǵanlarına iltimas etip keliwshilerden pul alıwǵa ruxsat berilgen, demek ámeldarlardı xalıqtıń ózi baǵatuǵın edi. Franciyada hámeldarlar birqasha kóp–XVI ásirde 8 mıń hám XVII ásirde 46 mıń adam hámeldar edi. Lawazımlar miyras bolıp ótetuǵın edi, sonday-aq, satılatuǵın hám edi. Adamnıń jeke pazıyletleri bunday tártipte sheshiwshi rol oynamaytuǵın edi, hámmesi pul bar yaki joqlıǵına baylanıslı edi. Bul jerde hám Angliyadaǵı sıyaqlı ámelde keletuǵın tiykarǵı dáramat aylıqtan emes, xalıqtıń hámeldar xızmeti ushın beretuǵın haqqı edi. Jámiyet turmısınıń hámme tarawlarında monarx qadaǵalawı astında turatuǵın edi. Jergilikli hákimyat ústinen hám kúshli qadaǵalaw ornatılǵan edi. Angliyada korol tayınlaytuǵın ámeldarlardan tısqarı saylanatuǵın lawazımlar hám bar edi. Xalıq sud`yaları ayrıqsha tásirden paydalanatuǵın edi. Graflıqlardı basqarıwda tiykarǵı rol` olarǵa tiyisli edi, olar graflıq aqsúyekleri májlislerinde “eń húrmetli hám ılayıqlı rıcarlar” arasınan saylanatuǵın edi. Biraq, bunday ǵárezsizlik ádette júzeki bolatuǵın edi, sebebi húkimet saylawlardı dıqqat penen gúzetip baratuǵın edi hám maqul bolmaǵan talaban bul lawazımǵa ulıwma óte almaytuǵın edi. Sonday jaǵdaylar hám bolar edi, Jasırın Keńes kimdi saylaw kerekligi tuwrıdan-tuwrı kórsetilgen xatlardı graflıqlarǵa jiberetuǵın edi. Xalıq sud`yaları arasında áyiemgi, joqarı aqsúyeklerdiń hám, jańa hámeldarlardıń hám wákilleri bolatuǵın edi. Xalıq sud`yaların taxttıń “kózi hám qulaǵı” dep ataytuǵın edi. Olar tek sud processlerin alıp barıw ǵana emes, til biriktiriwlerdi pash etiw, diyxanlar hám tómen qatlamdaǵı qalalılar qozǵalańların bastırıw, salıqlardı jıynaw, qashqınlardı quwdalaw, kámbaǵallarǵa járdem beriw ushın pul jıynawdı shólkemlestiriw hám basqalardı da ámelge asıratuǵın edi. Bunnan belgili, xalıq sud`yalarınıń roli júdá úlken edi. Franciya hám Angliyadaǵı sıyaqlı húkimet baslıǵı pútkil hákimyatqa tolıq iye bolǵan korol sanalatuǵın edi. Onıń qasında húkimet esaplanǵan keńes bar edi. Koroldiń ózi keńes aǵzaların tayınlaytuǵın hám barlıq máselelerdi ózi sheshetuǵın edi. Húkimet aǵzaları joqarı qatlamdaǵı shaxzadalar, joqarı ruwxanıyler, ekonomistler, yuristlerden ibarat bolatuǵın edi. Ámelde mámlekette koroldiń jeke húkimranlıǵı ornatılatuǵın edi. Orınlarda, shetki aymaqlarda hákimyattı gubernatorlar basqaratuǵın edi, biraq, olardı hám joqarı qatlam wákillerinen koroldiń ózi tayınlaytuǵın edi. Hámmeden kóre Franciyada korollik hákimyatına parlamentler kesent beretuǵın edi. Orınlardaǵı joqarı sud organları ústinen shikayat qılıw huqıqı mine sol parlamentlerge berilgen edi. Bunday parlamentler mámlekette 17 edi, (XVII ásirde) sonday aq Parij parlamenti eń úlken tásirge iye bolıp, onıń iskerligi mámleket aymaǵınıń úshten bir bólimine jayılǵan edi. Parlamentler tek sud emes, bálkim ayırım bir siyasiy huqıqlarǵa hám iye edi. Parij parlamenti eger korol júdá jas bolsa, regentti (mámlekettiń waqtınsha húkimdarın) tayınlaytuǵın edi, koroldiń shártnama hám buyrıqların kórip shıǵatuǵın edi hám sol sıyaqlılar menen hám shuǵıllanatuǵın edi. Parij parlamenti menen Lyudovik XIV (1638-1715) birqansha keskin qatnasta edi. Onıń: “Siz, mámleket – bul bizler, dep oyladıńızba? Mámleket bul-men”,- degen belgili sózi hám Parij parlamentine qarata aytılǵan edi. Keyinrek ol parlamentten bir qatar huqıqlardı alıp qoydı hám kóp ǵana parlament aǵzaların súrginge jiberdi. Bul haqqında 1652-jılı járiyalanǵan “Korol deklaraciyası”nda mınanday delinedi: “Biz házir hám bunnan keyin Parijdegi bizdiń parlament palatamızdı qurawshı shaxslarǵa mámleket turmısınıń ulıwmalıq máseleleri hám bizdiń ekonomikamızdı basqarıw máselelerin kórip shıǵıwdı, sonday-aq, neni orınlawǵa kórsetpe beriwdi hám biz kimge basqarıwdı tapsırǵan bolsaq, solarǵa ne menen múrajat qılıwdı qatań qadaǵalaymız, atı kórsetilgen palata tárepinen bizdiń bul buyrıǵımızǵa qarsı usı waqıtqa shekem qanday qarar qabıl qılǵan bolsa, barlıǵın kúshin hám áhmiyetin joǵaltqan dep járiyalaymız hám biziń basqa xalqımız hám ol qararlarǵa hash qanday itibar bermewin talap qılamız”.
XVI ásirde absolyutizmniń zárúrligin tiykarlawshı táliymat qáliplese basladı. Korol húkimranlıǵı kelip shıǵıwı tárepinen ilahiy ekenligi járiyalandı. Diniy táliymatqa dún`yalıq táliymat hám qosıldı. XVI-XVII ásirlerde Franciyada mámleket hám huqıq haqqındaǵı pán birqansha rawajlanǵan edi. Onıń tiykarǵı qaǵıydalarınan biri, barlıq joqarı nızamshılıq hákimyat monarxınıń qolında jámleniwi lazımlıǵı haqqındaǵı qaǵıyda edi. XVI-XVII ásirlerde korol sarayındaǵı turmıs qatań tártipke salınǵanlıǵı hám korol abıroyınıń asıwına járdem berdi. Franciyada XVII ásir ortalarında joqarı qatlam shańaraqlarınıń derlik bir yarım mıń wákili saray xızmetinde edi. Saray turmısı tiykarınıń mazmunı korol shaxsın ilahiylestiriwden ibarat bolǵan tártip quraytuǵın edi. Lyudovik XIV dáwirinde korol rezidenciyası Versalǵa kóshirildi. Lyudovik Parijde, bul iplas, shawqımlı, tar hám qıysıq kósheleri bolǵan, shıdap bolmaytuǵın dárejede sası p jatırǵan, xalıq bolsa álleqashan barrikadalar qurıwdı úyrenip alǵan ójet qalada jasawdı qálemedi. Kúni-tún Parijden Versalǵa mıńlap adamlar hám j
Do'stlaringiz bilan baham: |
