Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Leonardo Da Vinchi
awazımında Franciyada ótkeredi. Leonardo da Vinchi onıń miynetlerine hár dayım qarsı Mikelanjelo Buanarotti (1475-1564) Floronciyani bezew hám medichilar awladın ullılaw islerin ámelge asırǵan Mikelanjelonıń qábir tasınıń úsh allegorik figura súwretshilik, musinshilik, arxitektura bezep turadı. Biraq ol ózin usta músinshi dep biler, músinshilikti “kórkem óner ishinde birinshi” dep esaplaytuǵın edi. Mikelanjelo mramor tastıń ishine qudaydıń ózi haykellerdi salıp qoyıptı tek usta onıń artıqsha jerin alıp, onnan gózzallıq jaratadı dep esaplaǵan. Tiri waqtında aq Mikelanjelo usta dep tanılǵan. Oǵan bir kúni Florenciyanıń shirkewleriniń biriniń háwlisinde ájayıp mramor tas bar ekenligi haqqında xabar bergen, Mikelanjelo 5,5 metrli háykel jaratadı. Háykelde óspirimniń jalańash gewdesin jaratılǵan edi. Injil ápsanalarına kóre jas shopan David qorqınıshlı dáw goliaf penen guresiwge tayarlanadı. Onıń urıwǵa tayar ǵázepli júzi hám palaqpandı qısımlaǵan kúshli qolın usta bar qábileti menen janlandırǵan. Háykeldiń kólemi barlıq háykelerdi artta qaldırdı hátte Greciya háykellerinen de ozıp ketti. Zamanlaslarınan biri “David” haqqında bılay degen edi: “Manumenttiń ashılıwı xalıq bayramına aylanıp ketti. Florenciyalıqlar háykeldi hákimyat binası aldına ornatıwdı, hákimler qalanı ádálatli basqarsın hám onı batırlıq penen qorǵasın“ dep ornatqan. Zamanlaslarınan júda az bólimi onıń poeziyaǵa baǵıshlaǵanın biletuǵın edi. Ol ólimine shekem kóplep qosıqlar jazdı, biraq onıń qosıqları ol óliminen soń júz jıldan keyin dun`ya júzin kórdi. Kópshilik gumanistler qatarı Mikelanjelo da muhabbat lirikasına kewil qoydı. Sonetlar cikli shayırdiń gózzal yarı haqqında jazılǵan edi. Onıń ómiriniń aqırları miynet hám jalǵızlıqta ótti. Ol 89 jasında bul álemnen kóz jumdı.

Italiyan Renessansın Rafael Santi (1483-1520) dóretiwshiligisiz kóz aldımızǵa keltire almaymız. Ol 37 jıl az múddet ómir sursede zamanlasların tań qaldırıp ketken. Rafael hár túrli jumıslardı orınlaytuǵın edi, Papanıń buyrıǵı menen shirkew zalların bezeytuǵın edi, Rimde Awlie Pyotr shirkewiniń sızılmasın sızdı. Papa Yuliy II niń buyrıǵı menen onıń xanalarına bezew jumısların alıp barǵan. Onıń xanaların suwretler-stanslar menen bezegen. Sonnan “Rafael stansları” dep atalǵan ájayıp súwretler xudojniktiń atın máńgilestirdi. 1508-1517-jılları úsh xananı freskalar menen bezedi. Olardıń ishinde eń belgilileri “Afina mektebi”, “Iliadordıń quwılıwı” hám “Bargoda órt” miynetleri bolıp tabıladı. Rafael kóplep kartinalar jaratqan.onıń kartinalarında hayal qızlar obrazı ayrıqsha orın tutadı. “Madonna konestabile” kartinasında hayaldıń barlıq gózzalliǵın hám analıq mehirin kórsetip bergen. Italiyan Oyanıwınnıń gumanislik ideyaları batıs hám Oraylıq Evropa mámleketleri kórkem ónerine tásir etti. Olardıń arasında óz-ara báseki qılıp atırǵan feodal katolik Ispaniya hám onıń hukimranlıǵınan qutılǵan Kishi Gollandiya da bar edi. Gollandiyada kapitalistik qatnasıqlardıń ornatılıwı protestantizmniń tarqalıwı menen bir waqıtta júz berdi. Protestantlar dábdebeli diniy máresimlerden waz keshken, óz shirkewlerin súwretler menen bezetpegen. Súwretler buyırtpasıshı endi shirkewler emes qala bayları bolıp qaldı. Gollandiya kórkem óneri óziniń joqarı shıńına Rembrant Xarmens van Reyn (1606-1669) dóretiwshiliginde eristi. Ol qarazshı shańaraǵında, Reyn dar`yası boyında tuwılǵan, sonıń ushında onıń atına “van reyn” ataması qosılıp atalǵan. Rembrant ajayıp portretshi bolǵan. Abıraylı byurgerler, vrachlar hám ámeldarlar suwretin sızdırıw ushın náwbetke turatuǵın edi. Jıllar ótiwi menen Rembrant insan ruwxın úyreniwge umtıla basladı. Ol endi bay adamlardıń emes eski qalalardaǵı jarlı kámbaǵal adamlardıń súwretlerin salıwdan zawıq alar edi. Mısalı onıń “Qızıl kiyingen ǵarrı” portretinde awır ótken ómirden belgi beretuǵın edi. Rembranttıń eń sońǵı dóretpesi “Adasqan uldıń qaytıwı” kartinası bul óz ulınıń óliminen soń jaratıldı. Injilde óz shańaraǵın taslap uzaq waqıt sarsan bolǵan uldıń ata úyine qabıllawın Rembrant sol ushırasıw waqtın súwretlegen. Adasqan ul óz úyiniń bosaǵasında dizerlep otırǵan forması súwretlengen. Jırtılǵan kiyimler hám shashı pútkilley alınıp taslanǵanlıǵı onıń awır azaplarınan derek beredi. Gollandiyadan parıqlı, Ispaniya orta ásir inkviziciya mámleketi bolıp qalaberdi. Bul jerde jańa gumanistlik pikirler qıyınshılıqqa duwshar boldı. Bul dáwirde saray xudojnigi Diego Velaskestiń (1599-1660) kórkem óneri júzege keldi. Velaskes ámeldarlardıń hám korol Filipp IV tiń portretlerin sızatuǵın edi. Ol óz qaharmanlarınıń ishki sezimlerın ashıp barar eken bul portpetler buyırtpashılarǵa unamay basladı. Sebebi, saraydaǵı ámeldarlardı súwretlegende suwıq juzleri, ullılıqtı bildiriwshi kiyimleri bulardan xudojnik zerige basladı. Velaskestiń eń belgili kartinası onıń ómiriniń aqırında sızıldı. “Iyiriwshiler” (Araxiya haqqında mif) Súwrette gobelenler ustaxanası. Bul jerde toqıwshı hayallar óz qolları menen ájayıp gilemler toqıp atır. Shıraylı hám óz qádirin biletuǵın hayallar epshil hám shaqqan qolları menen tez tez toqıp atır. Olardıń gózzallıǵı hám miynet cuyiwshiligine xudojnik bas iyedi. Tábiyat jaratqan eń ullı zat- insanǵa Velaskes óz kartinalarında tiykarǵı orındı ajıratqan. Onıń háykeli astına “Haqıyqat súwretshisi” dep jazılǵan.

Qalalar hár bir dáwirdiń ózine tánligin dálillewshisi bolıp tabıladı. XVI ásirge kelip Rim-kotolik dun`yasınıń ruwxıy paytaxtı – gumanizmnıń orayına aylandı. XV ásirde Rim qayta qurıla baslaǵan. Kósheler keńeyip, Vatikanǵa. sarayǵa alıp barılatuǵın jollarǵa kópirler qurıla basladı. Bul dáwirdiń eń kórnekli qurılısı dep Sikstiń Kapellasın aytıwımız múmkin. Kapellanıń úlken zalı shirkew máresimleri ushın paydalanılǵan. Sikstiń Kapellasınıń zalların bezew sol dáwirdegi eń belgili xudojniklerge tapsırılǵan. Olardıń arasında bir ózi, járdemshilerisiz tórt jıl dawamında 600 kv.metr tamdı Injil ápsanaları mánisindegi súwretler menen bezegen Mikelanjeloda bar edi. Olardan biri “Adam Atanıń jaratılıwı” bolıp esaplanadı. Qalanıń orayında eski San Petro shirkewiniń háwlisinde arxitektor Bramante kishi ibadatxana –Tempettonidi quradı. Imarat antik dáwirdi esletedi, rotan formasına iye, doriy usılında qurılǵan on altı sutin menen orap alınǵan. Rimniń hám pútkil kotolik dun`yasınıń bas shirkewi Awlie Pyotr soborı bolıp qaldı. Onı jaratıw ushın júz jıldan artıq waqıt ketti. Onı jetpisten ótken Mikelanjelo tamamladı. Ol derlik pitip qalǵan binanı kritikalap, 15 kún ishinde onıń ılaydan islengen maketin isleydi. Onıń tiykarǵı gumbezin bezew Mikelanjeloǵa tapsırıldı.

Insannıń ózin qorshap turǵan átirapqa qızıǵıwı jańa dáwirdiń belgilerinen biri bolıp tabıladı. Álemniń eski orta ásirdegi obrazı buzıldı. Alımlar Jerdiń Quyash átirapında aylanıwın dálillep berdi, Jordano Bruno álemniń sheksizligi teoriyasın jaqlap shıqtı. Bul dáwirde ilim ǵayratkerlerinen biri Nikolay Kopernik bolıp ol otız jıl dawamında aspan denelepi hám qozǵalısların úyrengen. Ol óz izleniwleri nátiyjesinde Jer Quyash átirapında hám óz oǵı átirapinda aylanadı degen geliocentrik juwmaǵına keledi. Jerdi háreketciz dep esaplaytuǵın massaǵa bul haqqında aytıw qáwipli edi. Biraq bul haqqında xalıq massasına aytıwǵa hám óz bilimlerin miyras etip qaldırıwǵa qarar qıladı. 1543-jılı “Aspan deneleri hám aylanıwı haqqında” kitap basıp shıǵaradı.

1600-jılı Rimde, Guller maydanında rim papası buyrıǵı menen Jordano Bruno (1548-1600) jalınǵa taslandı. Ol Italiyanıń kishi bir qalası Nolada tuwıldı. Hámme onı nolalıq dep ataytuǵın edi. Bruno kitapxanalarǵa barıp kóplep kitaplar oqıytuǵın edi. Ol ásirese , Koperniktiń kitabına kóbirek kewil bóldi. Onıń táliymatların rawajlandırıp barıp, Jordano: “Álemniń shegi joq,ol sheksiz” –degen juwmaqqa keldi. Ol jer de, quyashta álemniń orayı emes. Álem-bul san-sanaqsız juldızlar hám hár bir juldız –bul uzaqtaǵı quyash, olardıń hár biri átirapında óz planetaları aylanadı. Álem máńgi hám ol hesh qashan joq bola almaydı. Bul pikirleri ushın 28 jasında Rimnen qashıp ketiwge májbur boldı. Bruno magiya ilimi menen de shuǵıllanatuǵın edi. Áyiemgi evreylerdiń “Kabbala”sın úyrenedi hám ruxtıń kóship ótiw ideyasına isenedi. Jeneva kalvinistları Brunonı qudaysızlıqta ayıplap qamaqqa aladı. Keyin ala ol Parijda abıray itibarǵa erisip, hátte karolge sabaq bere baslaydı. Biraq, alım sarayda da óz kóz-qaraslarına sadıq qaldı. Onıń pikirlerin Germaniya, Angliyadaǵı alımlar dodalap, onı sawatcız, ilimsiz dep tán aladı. Jalǵan shaqırıw menen inkiviziciya sudı onı qamaqqa aladı, hám órtep jiberedi. Júz jıllar ótip onı órtep jibergen jerde háykel ornatılıp, onıń astına “Ol barlıq xalıqlar ushın pikir erkinligi, dep óz hawazın kóterdi hám usı erkinlik jolında ólimge bardı”- dep jazılǵan edi.

Galileo Galiley (1564-1642) ullı alım, astranom, fizik, shayır komediyalar avtorı edi. Galileydiń átirap álemdi ańlawǵa qosqan úlesi belgili. Ol aspanı teleskop penen gúzetken Evropalıqlardan birinshi alım edi. Galiley geliocentrik teoriyanı elede tereń úyrendi. Ol aspan denelerin 32 márte úlkeytip kórsetiwshi teleskop jasadı. Usı teleskop járdeminde Galiley Quyashtaǵı daqlardı hám ilgeri belgili bolmaǵan bir qansha juldızlardı anıqladı. Óziniń astronomiya tarawındaǵı ilimlerin “Juldızlar xabarı” miynetinde bayan etti. Inkiviziciya onıń jumısların qaraladı, 1616-jıldan baslap Koperniktiń táliymatın qadaǵalap qoydı. “Álemniń eki duzilisi haqqında dialoglar” Galileydiń ómirindegi tiykarǵı kitabı bolıp esaplanadı. Shirkew tárepinen onıń taliymatı sud qılınıp qadaǵan etip qoydı. 1633-jılı 22-iyunda Muqaddes Minevra monastrında inkiviziciya sudı aldında sud qılınıp, gunaları moynına alıp, táwbege keledi, sebebi alım keselge shalınıp awhalı awırlasqan edi.

Filosofiyanı rawajlandırıwda Angliyada kóplep nátiyjelerge erisildi. Ásirese, Jon Lokk (1632-1704) ideyaları XVIII ásir filosoflarına kúshli tásir tiygizdi. Jon Lokktıń xızmeti sonnan ibarat, ol insannıń tábiy tuwma huqıqların: jasaw, erkinlik, mulk iyeligi huqıqları haqqında táliymat jarattı. Lokk, sonday-aq hákimiyattıń bóliniwi–atqarıwshı hákimiyat, nızam shıǵarıwshı hákimiyattan ajıratıw haqqında teoriyanı islep shıqtı. Lokk tárepinen ilgeri súrilgen ideyalar haqqında keyinshelik francuz aǵartıwshıları rawajlandırıp, házirgi kúndegi hákimiyat bóliniwi sisteması jaratıldı. Alım “tarbiya insan aqılın bayıtıw kerek, sonda siyasiy turmısqa hám ámeliy iskerlikke erisiwge boladı” degen pikirleri menen pedagogikaǵa da úles qosıp ketken. Bul ideyalar absolyutizm hám feodal qatnasıqlar húkimranlıǵı tiykarlaytuǵın teoriyalarda ústin bolǵan XVII ásirde ilgeri súrilgen edi.

Jańa ásir baslarında Evropa pániniń qúdireti joqarılawı ushın anglichan alımı Isaak Nyuton (1642-1727) hám nemec alımı Gotfrid Vilgel`m Leybinc (1646-1716) irge tasın qoydı. N`yuton jas waqıtınan baslap ilimge qızıǵadı hám 14 jasında ilim álemine kirip keledi. Onıń eń áhimietli jetiskeniklerinen ol mexanika hám astranomiya iliminiń teoriyasın jarattı, pútkil álemniń tartılıwı nızamın jarattı, differencial hám integral esap tiykarların islep shıqtı, aynalı teleskoptı jarattı. 1671-jılda ol linzalı úlken teleskoplardan kóre jaqsı kórsetetin kishkene aynalı teleskoplardı jarattı. Sol arqalı juldızlar álemin insaniyatqa jaqınlastırdı. 1672-jılı London Korollik jámiyetiniń aǵzası boldı. 1673-jıldan baslap prezidentine aylandı. N`yuton otız jasına kirmey-aq akademik boldı. Ilimiy nátiyjeleri ushın oǵan dvoryan ataǵı berilgen.

Gotfrid Leybinc matematikanı “jaǵımlı ermek” dep esaplaytuǵın edi. Ol ájayıp insan–tariyx hám siyasat penen shuǵıllanatuǵın, diplomat hám sayaxatshı, yurist hám pedagog edi. 15 jasında Universitet studenti, 19 jasına bakalavr boldı. Maync qalasında knyaz shańaraǵında xızmet qılatuǵın edi, ol «Insan sanası haqqında tájriybeler» kitabın jazdı. Kitap “Aydan mashina arqalı kelip qalǵan janzatlar” haqqında edi.

N`yuton “ullı” dep tán alǵan alımlardıń biri Xristian Gyuygens (1629-1695) jetpis metrli teleskoplardı jarattı. Eki mıń jıldan berli rimlik vrach hám tabiyattanıwshı alım, eramızdan aldınǵı II ásirde jasap ótken Klavdiy Galennıń miynetlerine medicinada sózsiz boysınatuǵın edi. Onıń táliymatı- arteriya hám vena qan tamırları túrli suyıqlıq, «ıssılıq hám ómir»di arterial qan tamırları tarqatadı, venaniki bolsa, “organlardı azıqlandıradı” dep aytqan edi. Bul qaraslardıń húkimranlıǵına Wiliam Garvey (1578-1657) shek qoydı. Ol ilimiy fizialogiya hám embriologiyaǵa tiykar saldı. Onıń táliymatı arqalı insan denesiniń dúzilisi haqqında kóplep maǵlumatlardı bilip alıwǵa boladı. Óz dáwiriniń ilimli adamı bolǵan ol Yakov I hám Karl I Styuardlardı emlegen. 1607-jıldan ómiriniń aqırına shekem Korollik vrachlar kollegiyasınıń aǵzası, Varfolomey keselxanasınıń bas vrachı bolǵan. 1628-jılda Garvey “haywanlardıń júrek háreketi hám qanı haqqında anatomik izertlewler” kitabın baspadan shıǵardı, usı 72 betli miyneti onıń atın máńgilestirdi. Garvey qan aylanıwınıń sırın ashtı. Ol birinshi bolıp haywan denesinde qan (adamnıń da) jabıq jol boylap birdey aylanıwın anıqlap berdi. Bul processte jurek tiykarǵı orındı iyeleydi dep aytıp ótedi. Ómiriniń aqırında haywanlardıń individual rawajlanıwın úyrendi. Etnogenez teoriyasın birinshi bolıp táriyplep berdi. Evropanıń barlıq medicina qánigeleri Garveyge qarsı shıqtı. Garvey óz izleniwlerin toqtatpadı, onı náresteniń rawajlanıw mashqalası qızıqtıratuǵın edi. Insan ómiriniń eki sırı-onıń tuwılıwı hám júrek hámde qannıń áhimieti usı tárizde oylap tabıldı. Puw mashinasınıń oylap tabıwshısınıń atın anıq aytıw qıyın, sebebi onıń modeli túrli dáwirlerde hár qıylı mámleketlerde payda boldı.Óndiris ushın ápiwayı, arzan hám quwatlı dvigatel zárúr. Sonıń ushın Jeyms Wattıń (1736-1819) oylap tabıwı, uzaq muddet kútilgen edi. Jeyms Watt Shotlandiyanıń Grinyuk qalasında abıraylı shańaraqta tuwılǵan. Ol jaslıǵınan ázzi nárenjan bolıp ósti. Jeymstıń matematikaǵa qızıǵıwshılıǵı 13 jasında belgili boldı. 1783-jılı Jeyms universal puw dvigateli ushın patent aldı. Táǵdir Jeymske shaqqan hám isbilermen sherikti juzlestirdi. Onıń jumısları menen Mettiyo Bolton qızıǵıp qaldı. Angliya óndiris lideri bolıwında hám “dun`ya ustaxanası” degen at alıwda kóp tárepten Bolton hám Watt kompaniyasınan minnetdar bolıwı kerek. XVI-XVIII ásir jańa dáwirdiń baslanıwı, pánniń qızǵın dáwiri boldı. Insannıń erkinlik, baxıt, óz qábiletin júzege shıǵarıw hám rawajlandıratuǵın dáwir boldı. Usı waqıtta Angliyada burjuaziyalıq revolyuciya, Arqa Amerikada ǵarezsizlik ushın gures, ásirese Ullı francuz revolyuciyası bul jámiyette payda bolǵan azatlıq hám teńlik ideyaları jáne uzaq waqıt kóplep xalıqlar gúresiniń mazmunına aylanıp qaldı.