Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Evropanıń muzıkası. Nemis kompazitorı Iogann Sebast`yan Bax (1685-1750) ómiri dáwirinde onsha belgili emes edi. Dún`yalıq jámiyetke onıń namaları júdá awır dep esaplanar edi, shirkew bolsa qudaydan qorqıw jırlarınıń jeterli emes ekeni ushın onıń muzikaların jaqtırmas edi. Hátte muzıkanttıń ulları da ákesi dóretiwshiligin eskiden qalǵan dep esaplar edi. Olarǵa miyras bolıp qalǵan Bax qol jazbaları kóp ǵana bólimin joq etip jibergen.

Bax óziniń 55 ata babalarınıń shejiresin dúzedi. Onıń úlken ákesinıń ákesi nanbay bolıp, qamır tayar bolǵansha citra shertken. Baxlar áwladında muzıkaǵa muhabbat áwladtan-áwladqa ótken. Jaslayınan kompazitor Germaniya boylap kóp sayaxat etedi, skripka hám organ shertedi, saray orkestrine basshılıq etedi. 1723-jıldan shańaraǵı menen Leypcigte jasay baslaydı. Bul jerde ol ózinıń eń jaqsı miynetlerin jarattı. Olardıń bazı birewlerine Bax xalıq qosıq hám oyınların kiritiwden qorıqpaǵan, bul bolsa qıyın muzıkanı ápiwayı adamlar ushın túsiniklirek etiwge járdem bergen. Xor, solistlar hám orkestr ushın jazılǵan úlken miyneti – «Matfey aytqan aqıretler» Isa Masihtıń shákirti evangelist Matfey aytıp bergen Isa aqıretlerin, sezimlerin sáwlelendiredi. Injil ápsanasın Bax adamlardı qutqarıw ushın ózin qurban etken qaxarman haqqındaǵı xalıq draması sıpatında bayan etedi.

XVIII ásir muzıka kórkem-óneriniń bunnan keyingi jolı Avstriyanıń sulıw áyyemgi qalashası Zal`cburg arqalı ótedi, bul jerde Batıs muzıkasınıń geniylerinen biri Vol`fgang Amadey Mocart (1756-1791) dún`yaǵa keledi. Zamanlasları Mocarttı XVIII ásirdiń haqıqıy juldızı der edi. Onıń ómiri qısqa, kambaǵallıq, qorlıq hám jalǵızlıqqa tolı bolsa da, onda ullı quwanısh, muhabbat, baxıt, dóretiwshilik te bar edi.

Ol 3 jasınan baslap muzıkanı úyrene basladı, 4 jasında óziniń birinshi koncertin jazdı, 12 jasında jazǵan operasınıń prem`erası Milan teatrında qoyıldı, 14 jasında Mocart Italiyadaǵı eń abıraylı muzıka akademiyasınıń akademigi boldı. ómirinıń sońǵı on jılın Mocart Venada ótkerdi. Kompazitordıń arzıwları teatrǵa qaratılǵan, biraq operaǵa buyırtpa joq edi. Aqır sońında say keletuǵın tema tabıldı, ásirese xalıqtı tarta alatuǵınnıń ózi – Bomarshenniń «Figaronıń úyleniwi». Prem`era 1786-jılda qoyıldı. Nátiyje júdá joqarı edi. Qosıqshılardı tamashagóy bir neshe márte saxnaǵa shaqıradı. Operanıń qosıqları hámme jerde: kóshelerde, maydanlarda, asxanalarda esitiledi, onı hátte sańǵıp júriwshi muzıkashılarda shertip júrdi.

Kompazitordıń sońǵı miyneti–«Rekviem» di (latınsha requem – «tınıshlıq» mánisin bildiredi) shirkewlerde ólgenlerdiń ruwxına baǵıshlap dóreter edi. Mocartqa ol anonim tárizde, bay muzıka ıqlasbent tárepinen buyırtpa berilgen edi, biraq kompazitorǵa muzıkanı ózi ushın jazıp atırǵanday sezildi. Bul ómir hám ólim haqqındaǵı, insannıń bul dún`yadaǵı táǵdiri haqqındaǵı miynet. Onıń birinshi shertiliwine shekem jasaw Mocartqa buyırmadı.

Ózin ullı kompazitordıń áwladı dep esaplaǵan Lyudvig van Betxoven (1770-1828) haqqında Mocart: «Ele waqttı keledi hám ol haqqında pútkil dún`ya aytadı», - degen edi. 22 jasınan baslap Betxoven Venada jasaydı. Ol jas, kúshke tolı, ataqlı, baspalar onıń miynetlerin jan dep basıp shıǵaradı. Biraq qorqınıshlı keselliktıń tutıwı kóbirek qaytalanar edi: «Meniń esitiw talantım áste ázzilenbekte, qulaǵımdaǵı qorqınıshlı shawqım ya túnde, ya kúndizi dem alıwǵa qoymaydı. Men ayanıshlı ómir súrip atırman», - dep jazǵan edi ol. Biraq kompazitor artqa sheginbedi. Betxoven ózi menen ózi gúres alıp barǵan jıllarında kúshi hám gózzallıǵı menen hayran qalarlıqtay miynetler jarattı.

«Fantaziya jolında sonata» («Aydın») – kompazitordıń baxıtsız muhabbatı haqqındaǵı miynet. «Qaxarmanlarsha» simfoniyası bolsa XVIII ásir aqırındaǵı revolyuciyalıq waqıyalar ruwxı menen baylanısqan. Onda – kóshe hám maydanlar shawqımı, urıs seskeniwleri. Dáslep simfoniya Bonapartǵa arnalǵan edi. Ol ózin imperator dep járiyalaǵanın bilip qalǵan kompozitor miynetin bunnan keyin onıń atı menen baylanıstırmadı hám «Qaxarmanlarsha» degen jańa at berdi. Simfoniya orayında – boysınbas qozǵalańshı obrazı, táǵdirdiń hesh qanday soqqıları sındıra almaytuǵın márt, batır insannıń kórinisi bayan etiledi. Ómiriniń sońǵı kúnlerine shekem Betxoven sananı, jarqın kúshler bayramı hám jeńisin sharaplawǵa arnalǵan miynetler jaratıw armanı menen jasadı.

XVIII ásir tariyxqa Evropadaǵı klaslıq jámiyet tiykarlarına, monarxlardıń absolyut hákimiyatına qarsı ruwxıy kúsh sıpatında shıqqan Aǵartıwshılıq dáwiri sıpatında kirdi. Aǵartıwshılıq ideyaları adamlardıń sanasın iyelep, Evropa civilizaciyasınıń kórinisin ózgertip jibergen materiallıq kúshke aylandı.

Aǵartıwshılıq ideyaları tek ásir aqırına kelip tolıq ámelge asıw imkaniyatına iye boldı. Bul ideyalar Arqa Amerikada ǵárezsizlik ushın urıs jılları, Ullı francuz revolyuciyası dáwirinde ulıwmalıq xarakterge iye boldı. Aǵartıwshılıq dáwiriniń kóplep ideyaları XIX, ásirese XX ásirde demokratik mámleketler siyasıy ámeliyatshınıń, huqıqıy normalar bazasınıń tiykarına aylanıp, jámiyettiń keń qatlamları arasında tán alındı.

Sorawlar:

1. Volter haqqinda o’zin’izdin’ qisqasha tu’sinigin’iz qanday?

2. Monteske haqqinda o’zin’izdin’ qisqasha tu’sinigin’iz qanday?

3. «Jeneva puqarası» h’a’m onın’ tiykarg’ı ideyaları mazmunin tu’sindirin’.

4. Entsiklopedistler ha’m olardin’ ma’mleket rawajlaniwi ushin qosqan u’lesi haqqinda nelerdi bilesiz?