Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

anaat hám sawda. XVIII ásir aqırında Franciya ele óndiris awdarıspaǵın basınan keshirmegen, mashinalar kemnen-kem qollanılatuǵın edi. Mısalı, Franciya toqımashılıq tarawında 900 dana “Jenni” tipindegi mashinalar bar bolsa, usı waqıtta Angliyada bulardıń sanı 20 mıńnan zıyat edi. Túrli tosıqlardıń bar bolıwına qaramastan XVIII ásirde Franciyada islep shıǵarıwdıń ósiwi tezlezti. Manufakturalar sanı 1715-jılǵı 135 dana ornına, 1789-jılı 532ge jetti. 1720-jılı Anzen janında kómir kánleri ashılıp, 1734-jılı onı qazıp alıw baslandı. Sol jılı Franciyada birinshi puw mashinasınan paydalanıldı.

XVIII ásirde Franciya iri teńiz hám koloniyashılıq mámleket bolıp, úlken áskeriy hám sawda flotına iye edi. Ásirese, teńiz sawdasınıń keńeyiwi, geografiyalıq ashılıwlar hám texnikalıq jetiskenliklerdi talap etetuǵın edi: 1734-jılı Buger óziniń kemesazlıq teoriyasın járiyaladı, 1748-jılı Lerua ashıq teńizde anıq gúzetiwshiler ushın zárúr bolǵan xronometrdi jarattı. Putkil XVIII ásir dawamında sırtqı sawda toqtawsız ósip bardı. Sawdagerler Jańa Dún`ya menen, Arqa Afrika, Orta Jer teńizi mámleketleri menen sawda júrgizetuǵın edi. Qalalar tez ósip bardı. XVIII ásir ortalarına kelip paytaxt Parijdiń xalqı 1 million adamnan asıp ketti. Ásirese, Parij XVIII ásir ekinshi yarımında tez keńeydi hám qayta qurıldı. Xalıq sanınıń asıp barıwına qaramastan XIX ásir ortalarına shekem Parijde tuwılıw ólimnen artıq emes edi. XVIII ásirdiń 80-jıllarında hár jılı ortasha 20 mıń adam qaytıs boldı. Ásirese, balalar ólimi joqarı bolıp, tuwılǵan hár 1000 baladan 273 i qaytıs bolatuǵın edi. Bunıń ústine 1870-jılları Parijde 30 mıń baladan 7 yaki 8 mıńı taslap ketilgen balalar bolatuǵın edi.

Lyudovik XIV tiń óliminen keyin onıń 5 jaslı aqlıǵı Lyudovik XV (1715-1774) korol boldı. Ol erjetkenge shekem gercog Filipp Orleanskiy regent etip tayınlandı, mámleketti ol 8 jıl basqardı, jas korol bolsa oyınǵa tústi hám aw qıldı. Korol sarayı jáne de bayram keypiyatında mol-kólshilikte boldı, ǵáziyne bolsa bos bolıp qaldı. Lyudoviktiń táshwishi birew edi – mámleketten saray dábdebeleri ushın pul óndiriw. Ol “Bizden keyin ne bolsa bolar” tiykarında jasaytuǵın hám mámleketti basqaratuǵın edi, sonıń ushın da mámleketti tolıq wayrangershilikke alıp keldi. Onıń sırtqı siyasatı da mámleket ushın áwmetsiz boldı. Xalıq aralıq maydanda Franciyanıń abırayı túsip ketti. Urıs hám salıqlardan qıynalıp ketken xalıqtıń awhalı awırlaspaqta edi. Burjuaziya hám ámeldarlardıń bir bólimi koroldıń siyasatınan ǵázeplenetuǵın edi. Franciya revolyuciyaǵa jaqınlasip kelmekte edi. 1774-jıldıń may ayında Lyudovik XV qaytıs boldı hám onıń aqlıǵı, jas, tájiriybesiz Lyudovik XVI (1774-1793) korol boldı. Kesel, ójet jas korol mámleket máselelerin sheshiwge ázzilik etetuǵın edi. Onıń hayalı malika Mariya Antuanetta Avstriya imperatorınıń qızı edi. Quwnaq, gózzal, ózine isengen bul hayal kúyewine óz tásirin ótkerip otırǵan. Franciyanı bolsa ózgerisler kútetuǵın edi hám korol da onı ótkiziwge razı edi: ol taxtqa otırıw máresiminde sawǵa sıpatında keltirilgen 24 mln livr puldan waz keshti; hámmeniń ǵarǵısına ushıraǵan kancler Mopa menen abbat Terreni jumıstan bosatıp, Parijden surgin etti; Parij parlamentin qayta tikledi; finans bas ministri lawazımına ekonomist alım Rober Tyurgonı tayınladı. Tyurgo bul lawazımǵa tayınlanǵanlıǵı ushın Lyudovik XVI ǵa minnetdarshılıq bildirip bılay dedi: “ Men ózimdi koroldıń qolına emes, kewli pák insannıń qolına tapsırıp atırman”. Buǵan Lyudovik XVI: “Hám siz aljaspaysız”, - dep juwap berdi. Biraq aradan jigirma ay ótkennen keyin ministr otstavkaǵa shıqtı.

Lyudovik XVI óz ázziligin kórsetip atırǵan waqıtta, onıń hayalı basshılıǵındaǵı saray xalqı toqtawsız oynap kúletuǵın hám toqtawsız pul sawıp atırǵan edi. Franciyanıń qarızı 140 million livrǵa jetti, basqa qarız alıwdıń bolsa ilaji joq edi. Bunday ahwaldan waqıtsha bolsada shıǵıwdıń jolı birew–joqarǵı qatlamlarǵa salıq salıw edi. Usı waqıtta Lyudovik XVI 1694-jıldan berli shaqırılmaǵan General Shtatlardı shaqırıwǵa qarar etti.

1789-jılı 5-may kúni Versal` sarayında korol General Shtatlardı ashtı. Ruwxanıylar hám ámeldarlar sarayǵa gúmis jipler menen tigilgen shayı hám baxmal libaslarda kirip keldi. Ámeldarlardan 270 deputat, ruwxanıyler wákillerinen 291 deputat hám qara kiyim kiyip alǵan, úshinshi qatlamnan saylanǵan 600 deputat óz orınların iyeledi. Korol taxtqa otırıp shlyapasın kiygende ruwxanıy hám ámeldar deputatlar da dástúr boyınsha shlyapaların kiydi, biraq usı waqıtta kútilmegen waqıya júz berdi, úshinshi qatlam deputatları monarxtıń sózin tıńlaǵanda bas kiyimsiz, dizeleri búgilgen halda turıw ornına, olar da shlyapaların kiydi hám dize búkti.

Lyudovik XVI salıqlardı tastıyıqlawdı buyırdı. Koroldıń shıǵıp sóylewi úshinshi qatlam wákilleri – burjuaziya, alımlar, yuristlerdıń ǵázebin qozǵattı. Qatlamlar ortasında deputatlar qanday dawıs beriwleri kerek, ulıwmalıqpa yaki hár bir qatlam ayrıqsha ma? – degen báseki qızıp ketti. Úshinshi qatlam deputatları joqarı qatlamlar óz húkimranlıǵın ótkiziwi múmkin bolǵan dawıs beriw tártibine kónbedi. Bul aralıqta Parijlik toparlar deputatlardan qatań qararlar qabıl etip, Versal` tárepke kele basladı. 17-iyun` kúni úshinshi qatlam deputatları ózlerin pútkil millet wákilleri, qararların hátte korol da biykar ete almaytuǵın Milliy Májlis dep járiyaladı. Birinshi hám ekinshi qatlam deputatlarınan reforma tárepdarları bolǵanları xalıq deputatlarına qosıldı. Olar absolyutizmdi tamamlawǵa tayar edi. Úshinshi qatlam qaraslarınıń belgilewshisi Gabriel` de Mirabo (1749-1791) boldı. Ol bay hám belgili shańaraqtan shıqqan, tájiriybeli hám de dana siyasat árbabı edi.

1789-jıl 9-iyul`de Milliy Keńes ózin Shólkemlestiriwshi Májlis dep járiyaladı. Usı waqıtta korol sarayı áskerlerdi Parijge jaqın alıp kele basladı, Lyudovik XVI bolsa Milliy Keńes talaplarına razılıq bildirgen ministrlerdi otstavkaǵa shıǵardı. Hukimet áskerleri Bastiliyaǵa toplanǵan hám onıń topları qalaǵa qaratılǵan, degen gápler Parij boylap tarqala basladı. Hámme jerde mitingler baslanıp ketti. 1789-jılı 12-iyun` kúni adamlar olardı qurallanıwǵa shaqırıwshı sózlerdı tıńlap atır edi. Sankyulotlar qural-jaraq dúkanlarına bastırıp kirdi, xalıq qurallana basladı. Pútkil tún dawamında qala tolıq jarıtılǵan, kóshede patrullar júrip, olar qurallanǵan puqaralardan duzilgen edi. 1789-jılı 14-iyul`da qurallanǵan toparlar Bastiliyanı qamal etti. Garnizonǵa táslim bolıwdı usınıs etti. Biraq garnizondaǵılar parlamentyorlardı top oqları menen kutip aldı. Buǵan ǵázebi kelgen xalıq kóterilip qoyılǵan kópirlerdiń shınjırların úzip, qalaǵa bastırıp kirdi. Garnizonnıń táslim bolıwına tuwrı keldi, qala komendantı Markiz de Loneni ózleri sud qıldı. Revolyuciya birinshi kunnen-aq ápiwayı xalıqtıń usınday terrorı menen baslandı. 14-iyul`dan 15-iyul`ǵa óter keshinde Lyudovik XVI ǵa Bastiliyanıń alınǵanlıǵı xabar etildi. Ol “bir tamshı da xalıq qanı tógilmewi ushın” jan beriwge qarar etti. Korol Shólkemlestiriwshi Májlistiń nızamlılıǵın tán aldı. Paytaxtta hákimiyat qala keńesine (Parij Kommunası) ótti. Revolyuciya Franciyanıń jańa bayraǵın ornattı. Úshinshi qatlamnıń qızıl hám kók reńlerine burbonlardıń aq reńi qosıldı. Bul úsh reń úshinshi qatlamnıń korol menen jarasqanlıǵın ańlatatuǵın edi. Korol Parijge keldi hám óz shlyapasına onıń úsh reńli belgisin qıstırıp aldı. Oǵan dábdebeli qabıllaw máresimi ótkerildi. Revolyuciya pútkil mámleket boylap tarqaldı. Bastiliyanıń alınıwınan keyin eki-úsh hápte ishinde koroldıń eski adminstraciyası shetke shıǵarıp qoyıldı. Iri burjuaziya Parij kommunasın óz qolında saqlap turdı. Ózine toq puqaralardan Milliy gvardiya dúzildi. Markiz Jil`ber de Lafayet (1757-1834) onıń baslǵı boldı.

“Azatlıq, Teńlik, Biradarlıq!”. “Barlıq adamlar azat hám teń huqıqlı bolıp tuwıladı”, - dep 1789-jılı 26-avgustta Shólkemlestiriw Májlis tárepinen qabıl etilgen “Insan hám puqaralar huqıqları Deklaraciyası”nda. Hákimiyattıń jalǵız deregi xalıq dep járiyalandı. Deklaraciya Franciyada huqıqıy mámleket qurılıwına tiykar boldı. Májliste deputatlar óz qararlarına kóre ekige bólindı. Kelisim hám tártip tárepdarları ońda otırdı – olardı “ońlar” dep atadı. Shep tárepte ózgerisler tárepdarları – “sollar” otırdı. Usınnan berli “ońlar” hám “sollar” terminleri mine usınday mániste qollanıladı.

Biraq bul waqıtta Parijde ashlıq húkim súrer edi. Nan qımbat hám jetispeytuǵın edi. Jumıssızlar sanı kóbeyip baratır edi, jabılǵan manufakturalardıń jumısshıları, Parijden ketip qalǵan aristokratlardıń xızmetkerleri, jumıssızlardıń qatarın toltırıp barmaqta edi. Náwbette turıwdan hámmeden kóp zıyan kórgen hayallar arasında koroldı Parijge qaytarıw ushın Versalǵa júris kılıw ideyası payda boldı. “Saqıy korol” ǵa balalarday iseniw Lyudovik Parijge qaytsa, azıq-awqatlar da boladı, degen úmit bar edi.

5-oktyabr` kúni azanda hayallardıń úlken toparları pútkil tún boyı dúkanlarda biykarǵa náwbette turıwdan ǵázebi kelip, Ratushanı “Nan beriń! Versalǵa!” degen dawıslar menen orap aldı. Olar Versalǵa qaray jol aldı. Olardıń izinen Kommuna Keńesiniń buyrıǵı menen Lafaet basshılıǵında Milliy Gvardiya da Versalǵa qarap júrdi. Onıń wazıypası koroldı qorǵaw edi. Lyudovik XVI hayallar delegaciyasın qabıl qıldı hám nan menen támiynleniwdi jaqsılawǵa wáde berdi.