|
Aǵartıwshılıq dáwiri kórkem ádebiyatı. Robinzon hám Gulliverdıń ájayıp sayaxatları. Balalıqtan súyikli bolǵan qaxarman – Robinzon Kruzo Aǵartıwshılıq dáwirinde dún`yaǵa kelgen. Shotlandiyalı teńizshi Aleksandr Sel`kriktıń belgisiz atawǵa 27 kúnlik sayaxatları anglichan jazıwshısı Daniel` Defonıń (1660-1731) romanında 29 jıllıq ájayıp sayaxatlar waqıyasına aylandı. Defo kóp márte basınan táǵdir oyınların ótkerdi: qáwipli urıslarǵa aralastı, kambaǵallastı, bayıdı, jáne kambaǵal boldı, jáne baylıq topladı. Ol sawdager, teńizshı, jurnalist, jansız, siyasıy isker kásiplerin sınap kórdi, 59 jasında jazıwshı boldı.
Robinzon haqqındaǵı roman úlkenler ushın jazılǵan, biraq hesh qashan ermek, kewil ashıw ushın ǵana emes. Defo óz qaxarmanın isbilermen, miynetkesh, óz kúshine iseniwshi etip jarattı. Robinzon adamsız atawda qanday shıdamlılıq hám qırsıqlıq penen jay salǵanı, ıdıs-tabaq islegeni, mebel` soqqanı, haywanlardı úyretkeni hám olardı kóbeytkenin esleyik. Kúnlerin miynet penen ótkerer eken, Robinzon basqalardı da islewge májbúr ete aladı, ólimnen qutqarıp alınǵan jabayı Jumabaydı ol óz xızmetkeri etip aladı. Robinzon kórinisinde burjua belgilerin, úshinshi qatlam wákilleriniń talapshańlıǵın hám pikirlewin ańsat ǵana bilip alıw múmkin. «Robinzon Kruzonıń ómiri hám ájayıp sayaxatları» romanı miynet, anıq insanıy pikir, shıdamlılıq hám mártlik gimni bolıp qaldı.
Awıl ruwxanıyı, keyinirek bolsa Irlandiyadaǵı Dublin ibadatxanası baslıǵı Jonatan Svift (1667-1745) aǵartıwshılırdıń miyrimli ideyaları adamlardı ózgertpegeni, burjua jámiyeti de feodal jámiyet sıyaqlı turaqlılıqtan anaǵurlım uzaq ekenin kórip turar edi.
1726-jılı onıń «Gulliverdıń sayaxatı» romanı payda boldı. Sviftıń qaxarmanı menen Robinzon – zamanlas, Aǵartıwshılıq dáwiri adamları, biraq Gulliverdıń kóz qarasları tereńirek. Bálkim sonıń ushın da onıń iri mámleketlerge etken sayaxatları usınday kewilsiz bolǵan shıǵar.
Liliputler mámleketin «Álemnıń quwanıshı hám qorqınıshı» dep atalıwshı bir maqluq basqarar edi. Liliputiya jazıwshıǵa zamanlas bolǵan Angliya konstitucion monarxiyasına karikatura ekenligin oqıwshı bilip alıwı qıyın emes. Úlkenler mámleketiniń aǵartıwshı monarxı XVIII ásir filosofları ólshemi menen «pishilgen». Dana korol-alım urıstı qaralaydı, kórkem-ónerdi jaqsı kóredi, ilimlerge qáwenderlik etedi, sanalı tártip ornatıwǵa háreket etedi. Biraq olda óz adamlarınıń kópshiligindegi aqmaqlıq, ashkózlikti jeńe almadı.
Sanalı atlar mámleketinde Gulliver kútilmegende qáhirli yexulardı ushratıp qaladı. Bul maqluqlar «kúshli hám shaqqan, biraq sonıń menen birge qorqaqta, bul olardı jawız etedi». Yexular burında keme apatı Nátiyjesinde atawǵa shıǵarıp taslanǵan adamlardıń áwladları ekenin qaxarman qorqınısh penen bilip aladı.
Avtor qayǵılı notada waqıyasın juwmaqladı. Biraq Svifttı ashshı haqıyqattı aytıwǵa insan xarakterin biypárwa qaraw emes, adamlarǵa shın kewilden ashınıw, olarǵa insanıylıqtı saqlap qalıwda kómeklesiw, jabayılasıp ketiwden abaylı bolıwda shaqırıwǵa májbúr etken edi. «Insan siz oylaǵannanda qádirlirek». Svifttıń aqılı hám qábilet kúshi Aǵartıwshılıq dáwirin sónbes nur menen jarqıratıp turadı. Biraq bul ásirde ullılıqta onnan kem bolmaǵan alımlar da kóp edi. Olar arasında P`er Bomarshe (1732-1799) ózine tán orın tutadı.
Dvoryanlıq ordenin satıp alǵan, korol sarayına jol tapqan bul parijli saatsazdıń ulı «bul dún`ya zorları» nıń bahasın jaqsı biler edi. Onıń «Figaronıń úyleniwi» komediyasınıń qaxarmanı – shaqqan, jaǵımlı xızmetker Figaro da óziniń jaratıwshısı kibi «axmaqlardı masqara etip házilleser, ashıwshaqlar aldında qorqpas, óz kambaǵallıǵınan kúler edi, biraq hesh qashan óz insanıy qádirin satpaytın» edi. Avtordıń pikirinshe, Figaro – «millettiń eń kúldiriwshı adamı». Bomarshe qaharmanınıń ótkir sózleri Parij teatr tamashagóyleri qala boylap tarqattı. Olardıń sóylesiw etikasına kirdi, olar menen aqsúyeklerdi masqara etti. Korol Lyudovik XVI ashıw menen: «Bunı saxnaǵa qoyıw ushın Bastiliyanı wayran etiw kerek», - dep ayqan bolsada komediya báribir saxnaǵa qoyıldı. Bir neshe jıldan keyin bolsa koroldıń qáhárli qamaǵı – Bastiliya quladı.
1789-jıl 14-iyulda Franciyanıń bas qamaqxanasın shturm etiwge barǵan adamlar ushın Figaro ulıwma erketay bolǵan bolsa, ol ádebiy qaharmanlar dún`yasında da jalǵız emes edi. «Figaronıń úyleniwi» menen bir waqıtta Fridrix Shillerdiń (1759-1805) p`esaları da dún`ya júzin kórdi. Shegara ústinleri menen úsh júzden artıq mayda knyazliklerge bólip taslanǵan Germaniya olardan ilim álipbesin úyrendi. Teatr nemisler ushın óz taǵdiri hám pútkil millet táǵdiriniń aynası edi. Teatr orınlıqların toltırıp otırǵan adamlar jaǵıp qalǵan qaxarmanları menen birge zulımnan azat bolıwın árman eter, jas súyiklilerdıń bir-birlerine erise almaǵanına ashshı-ashshı jılar edi.
P`esalardan birinde hasılzada Ferdinand hám ápiwayı qosıqshınıń qızı Luiza óz ólimleri menen muxabbatın qorǵadı, sebebi haqıqıy muxabbat áwladlardıń bes júz jıllıq jeńilliklerinen joqarıraq edi. Karl Maor ózi jasap atırǵan dún`yanıń jasalma bezegi hám iplaslıǵına urıs járiya etti: «Maǵan tap ózimdey bir qansha márt adamlardı berińler hám Germaniya respublika boladı…».
Ullı nemis shayırı Iogann Vol`fgang Gyote (1749-1832) doktor Faust haqqındaǵı áyyemgi ápsananı qayta jazdı. Jaratılıwına 60 jıl ketken filosofiyalıq drama óz ideyaları ushın insan gúresinıń ullılıǵın tastıyıqlaw menen Aǵartıwshılıq dáwirin juwmaqlaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
