‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Fe’Idan anglashilgan harakat-holat bilan shu harakatni
f
yuzaga chiqaruvchi shaxs o ‘rtasidagi munosabatni ifodalovchi
•
fe’l shakllariga nisbat shakllari, shunday shakllar tizimiga esa
nisbat kategoriyasi deyiladi.
350

---

N isbat shakllari va ularning m a’nolarini quyidagi jadvalda ko ‘ring:
T /r
N isb a t turlari
N isb a t
shakllari
M a ’nolari
M iso lla r
1.
B osh nisbat
"
H arakatning ega orqali ifo d a ­
langan shaxs to m o n id a n bajari-
lishini bildiradi
o ‘qidi,
kelyapti
2.
B irgalik nisbat
-ish , -ish F e ’l o 'zagid an ifodalangan
harakatning bir necha shaxs
tom on id an bajarilganini ifo -
dalaydi
o ‘qishdi,
kelishyapti
3.
Orttirma
nisbat
-dir
(-tir),
-g iz ,
(-q iz ,
- g ‘iz ),
-k az
(-q a z),
-t, -iz ,
-ar, -sat
F e ’l o 'zagid an ifodalangan
harakatga d a ’vat q ilin gan shaxs
m a’nosini bildiradi
qoldirdi, k el-
tirdi, kir-
g iz d i, o ‘t-
k azdi ( o ‘t-
k izd i),
o ‘qitdi, to -
m iz d i, qay-
tardi, k o ‘r-
satdi
4.
0 ‘zlik nisbat
- l(ii), -
n (-in )
H arakatni bajaruvchi shaxs
b ilan harakat tushgan obyekt
birlashgan holda b o ‘ladi
yuvindi,
k iyin d i,
q o ‘z g ‘aldi
5.
M ajhul nisbat
- l( - il) ,
-n (-in )
H arakatni bajaruvchi shaxs
n o m a ’lu m b o ‘ladi
y u v ild i,
q ilin d i,
bajarildi
B a’zan bir nisbat m a ’nosi o ‘rnid a boshqa nisbat shakllaridan 
foydalaniladi. Xususan, bosh nisbat m a’nosida birgalik nisbat shakllari 
ishlatilishi m umkin. M asalan, 
keldi — kelishdi, kelyapti
— 
kelishyapti
, 
Shuningdek, bosh nisbat m a’nosida majhul nisbat shakllaridan foyda­
laniladi: 
qildim
o ‘rniga 
qilindi, bajardim
o ‘rniga 
bajarildi, kiring
o ‘rniga 
kirilsin
kabi. Bunday holat m a’lum uslub-em otsional m a’no talabi bilan 
ro‘y berdi. K o‘pincha keyingi holat hurm at, kamtarlik m a’nolarini ifoda- 
laydi.
299-m ash q.
F e ’lning aniq, m ajhul, o ‘zlik, birgalik va orttirm a 
nisbatlarini aniqlang. Nisbat hosil qiluvchi qo‘shim chalar ostiga chizing. 
F e ’lning qaysi nisbatda ekanligini qisqacha yozib qo ‘ying.
N a m u n a: U ohista tebrandi (o'zlik nisbatda).
1. 
Qayumxon Olimovichning uyida zo‘r tantana. Shaharning ko‘zga 
ko'ringan odamlari taklif etilgan. Ikki qavatli kottejning hovlisi taxta 
so'rilar, institut oshxonasidan keltirilgan stol-stullar bilan bezatilgan.
(T. Mahmud)
351

---

2. Studentlar bir chekkada samovar qo'ygan, choynak-piyolalarni 
yuvib, artishgan, qo‘li to ‘rtta, oyog'i oltita bo‘lib u yoqdan bu yoqqa 
narsa tashigan, domlaning ko‘z qiri tushib qolarmikan degan niyatda 
ko‘ngil erib xizmat qilishardi. M ehm onlar kechroq taklif etilgan edi.
(T. Mahmud)
3. Lagan-tovoqning biri-birisiga tekkan tovushi eshitilib, Otabek o'zini 
ohistaginayo‘lakka oldi.