‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

Me’yoriy yuk 
ta’sirida 
yoriqlaming kengayishi, mm.
cho'kishini inobatga olish zarur. Tayanchlaming cho'kish miqdori solqiliklar 
miqdoridan chegirib tashlanishi lozim.
Tenzometr, indikator yoki qarshilik datchigi D (tenzorezistor)dan 
olingan qiymatlar yuklanish va deformatsiyalanish orasidagi bogManishni 
ifodalaydigan egri chiziq ko'rinishida tasvirlanadi (12.22-rasm).
Yoriqlaming hosil bo'lish xarakteri va kengaya borish jarayoni (12.23) 
va (12.24) rasmlarda ko'rsatilganidek sxemalashtiriladi. Yoriq hosil bo'lish 
grafiklari va bularga ilova qilingan jadvallar asosida yukning qanday 
qiymatida yoriqning kengligi ruxsat etilgan kenglikdan oshib ketganligini 
aniqlash mumkin. Bundan tashqari yoriq kengligini keskin oshgan vaqtini 
ham topsa bo'ladi, bunday holda beton bilan armatura orasidagi tishlashish 
(sseplenie) buziladi, bu esa o'z navbatida konstruksiya bikirligining 
kamayishiga olib keladi. Yoriqlar hosil bo'lish jarayonini o'rganishda 
konstruksiyadan to'rtta nuqta (T1,T2,T3,T4) tanlab olinadi va shu 
nuqtalardagi yoriqlaming kengayishi bosqichma-bosqich o'lchab boriladi 
(12.7-jadval). Tajriba natijalarini grafik qayta ishlovlar sinov natijalarini 
tahlil qilish jarayonida katta ahamiyatga ega.
12.4.3. Konstruksiya sifatiga chegaraviy holatlar
bo‘yicha baho berish
Konstruksiya sifatiga baho sinash jarayonida olingan tajriba natijalarini 
uchta hisobiy chegaraviy holatlar bo'yicha tegishli me’yoriy talablar 
bilan taqqoslash orqali beriladi. Bunda davlat standartlariga amal qilinadi.
Sinashdan oldin, sinash davomida hamda sinashdan keyin olingan 
kuzatish natijalari; tekshiruv hisoblari ma’Iumotlari; sinashlar davomida 
o'lchash orqali aniqlangan deformatsiyalar, ko'chishlar, solqiliklar va 
zo'riqishlar konstruksiya sifatiga baho berishda asosiy material hisoblanadi.
Agar konstruksiyaga ta’sir etayotgan buzuvchi kuch yoki deformatsiya

---

(solqilik) lar me’yoriy qiymatlardan katta bo‘lsa, bunday konstruksiyadan 
foydalanib bo‘lmaydi, u bosib qolishi mumkin.
Konstruksiyalami sinashda sinash yuki va nazorat yuki degan 
tushunchalar kiritiladi. Sinash yuki deb konstruksiyaga sinovlar jarayonida 
qo'yiladigan (xususiy og'irlik ham shuning ichida) yuklarga aytiladi. 
Sinash yukining chegaraviy qiymati nazorat yuki deb ataladi, 
konstruksiyaning sifatiga ana shu yukka qarab baho beriladi. 
Konstruksiyalar bikirligini tekshirishda nazorat yuki qiymatini me’yoriy 
(normativ) yukka teng deb olinadi. Yoriqlar paydo bo'lishini tekshirishda 
nazorat yuki yorilish bardoshlik (трещенойкость) bo'yicha birinchi toifa 
(kategoriya) dagi oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalar uchun hisobiy 
yukka, ikkinchi toifadagi shu xil konstruksiyalar uchun esa me’yoriy 
yukka teng deb qabul qilinadi. Me’yoriy yukka ortiqcha yuk (перегрузка) 
koeffitsientiga ko'paytmasi buzuvchi nazorat yuki deb ataladi. Nazariy 
buzuvchi kuch — bu konstruksiya nazariy (ideal) sharoitlarda ishlagandagi 
kuchdir.
Sinalayotgan konstruksiyaning mustahkamligi buzuvchi kuchning eng 
kichik qiymatiga qarab belgilanadi, bu kuchning qiymati esa nazariy 
buzuvchi kuchning qiymati bilan ortiqcha yuk koeffitsientining 
ko'paytm asiga teng b o 'lad i, am alda o rtiq ch a yuk koeffitsienti 
konstruksiyaning tuzilishi va ishlash sharoitiga qarab 1.2-2.0 atrofida 
qatul kilinadi.
Sinalayotgan konstruksiya mo'ljaldagi buzuvchi nazorat yukini olib 
bo'lgandan keyin, konstruksiyaning mustahkamlik zaxirasi va yorilish 
bardoshliligini aniqlash maqsadida konstruksiya buzilgunga qadar yuklash 
davom ettiriladi. Sinovlami bu tariqa o'tkazish orqali konstruksiya ishi 
to'g'risida to'laroq ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo'linadi. Kerak 
bo'lsa loyihaga o'zgartirishlar kiritiladi, tejamliroq varianti yaratiladi 
yoki hisobiy yuklardan kattaroq bo'lgan yuklarga moslashtiriladi. 
Sinovlami konstruksiya buzilgunga qadar o'tkazish sinovlaming eng 
maqbuli hisoblanadi.
Konstruksiyaning hisobiy chegaraviy holati deganda, hisoblashlar 
natijasida aniqlanadigan zo'riqishlar, deformatsiyalar yoki yoriqlaming 
qiymati me'yoriy qiymatlarga teng kelgan holat tushuniladi.
Konstruksiyalami mustahkamlik yoki ustuvorlikka hisoblashda tashqi 
kuchlar miqdori — hisobiy yuklarga; chidamlilik, deformatsiyalanish va 
yoriqlaming paydo bo'lishi va kengayishiga hisoblaganda — me’yoriy 
yuklarga tenglashtiriladi. Barcha konstruksiyalar yuk ko'tarish qobiliyati
199

---

bo'yicha mustahkamlikka hisoblanadi. Konstruksiyada, normal 
foydalanishga to'sqinlik qiladigan, katta solqilliklar vujudga keladigan 
hollarda deformatsiya hisoblari amalga oshiriladi. Bunda b a ’zi 
konstruksiyalarda solqilik yoriqlarni e ’tiborga olgan holda aniqlansa, 
ba’zi konstruksiyalarda umuman yorilishga yo'l qo'yilmaydi. Cho'zilish 
zonasida joylashgan yoriqlaming kengligi: markaziy yoki nomarkaziy 
cho'ziluvchi elementlar uchun — 0,1 mm; egiluvchi, nomarkaziy 
siqiluvchi yoki cho'ziluvchi elementlar uchun — 0.2mm; qolgan barcha 
elementlar uchun — 0,3mm deb qabul qilinadi.
Konstruksiya sifatini birinchi chegaraviy holat — mustahkamlik 
bo'yicha baholash. Konstruksiyaning mustahkamligi undan foydalanishda 
eng asosiy ko'rsatkich hisoblanadi, shuning uchun uning mustahkamligiga 
baho berishda quyidagi holatlardan birini yuzaga keiishiga sabab'^h> 
bo'ladigan kuchning miqdori hal qiluvchi ralrn о ynaydi
a) konstruksiya oraliq (prolyot) ning 1/50 qismidan ko'proq masofaga 
egilganda sterjenli armaturada oquvchanlikning yuz berishi;
b) bikirlikga tekshirishda konstruksiyaning solqinligi nazorat yoki 
ta’sirida hosil bo'lgan solqinlikdan 1,5 yoki undan ko'proq marta katta 
bo'lganda betonning yemirilishi tufayli armaturada oqishning yuzaga 
kelishi;
d) konstruksiyaning solqinligi me’yoriy yuk ta’sirida hosil bo'lgan 
solqinlikdan 1,5 baravar kam bo'lib arm aturada oquvchanlik 
boshlanmasdan ilgari betonda siquvchi kuchlar ta’sirida yemirilishning 
yuz berishi;
e) armaturaning uzilishi;
f) qiya kesimlar bo'yicha yemirilish;
g) armaturaning sug'urilib chiqishi.
Agar sinov jarayonida konstruksiyaning buzilishi mustahkamlik 
bo'yicha nazorat yukiga teng yoki undan ortiq yuk ta ’sirida sodir bo'lsa 
bunday konstruksiya shunga yaroqli deb qabul qilinadi.
Konstruksiya butkul sinab qulab tushmasada, yuqorida sanab o'tilgan 
holardan birortasining sodir bo'lish belgilari paydo bo'lsa, konstruksiya 
buzilgan sanaladi.
Tekshirish uchun ajratilgan konstruksiya partiyasidan birorta namuna 
nazorat yukidan kichik yuk ta’sirida buzilsa, yana shuncha namuna 
qo'shimcha ravishda sinaladi. Qo'shimcha namunalami sinashda buzuvchi 
yukning qiymati nazorat yuki yoki qiymatidan 85 % dan kamroq bo'lsab 
butun partiya yaroqsiz hisoblanadi.
2 0 0

---

Konstruksiya sifatini ikkinchi chegaraviy holat — birlik (ko'chishlar, 
deformatsiyalar) bo'yicha baholash. Konstruksiya bikirligiga baho berish 
uchun amaliy va nazariy solqinliklarning chegaraviy qiymatlari 
taqqoslanadi.
Me’yoriy ko'rsatmalarda beton va temirbeton konstruksiyalar uchun 
chegaraviy solqinlar qiymati oraliqqa nisbatan ulushlarda quyidagi 
miqdorlarda belgilangan: kran osti to'siqlari uchun 1/200 — 1/300; 
qovurg'ali ship tomlar va zinapoya elementlari uchun 1/200 — 1/400.
Taqqoslanganda tajribaviy va nazariy solqinlar, konstruksiya xususiy 
og'irligini chegirib tashlangan holda m e’yoriy yuklar bo'yicha qabul 
qilinadi. Nazariy solqilikning qiymati konstruksiyaning haqiqiy 
o'lchamlari, materiallarning haqiqiy xossalari yuklar ta ’sirining haqiqiy 
sistemalari va tayanch turlari bo'yicha hisoblanadi. Konstruksiyalarning 
chegaraviy solqiliklari to'g'risida me’riy ma’lumotlar bo'lmasa buni loyiha 
tashkilotlari ishchi chizmalarda berishlari shart.
Tajriba jarayonida uchun uchun konstruksiyada me’yoriy yuk ta’sirida 
hosil bo'lgan solqiliklar o'lchanadi. Yuklanish davri nisbatan qisqa 
bo'lganligi sababli betonning tobtashlashi (ползуйчесть) to'liq namoyon 
bo'lib ulgurmaydi va solqilik o'zining chegaraviy qiymatiga erishmaydi. 
Bu ham o'lchangan eng katta solqilikni 1,5 koef. ga ko'paytirish orqali 
hisobga olinadi. Hisobiy solqilik chegaraviy solqilikning 85% dan 
ko'prog'ini tashkil etsa, konstruksiya ishga yarkli deb topiladi. Agar 
birorta namunaning solqiligi nazorat solqiligidan 10% ortiq va 15% dan 
kam bo'lsa, miqdor bo'yicha yana o'shancha namuna qayta solinadi.
Agar qayta sinovdan keyin o'lchangan solqilik miqdori nazorat solqiligidan 
15% dan oshmasa, konstruksiya foydalanishga yaroqli deb topiladi.
Konstruksiyalar sifatini uchinchi chegaraviy holat — yorilishbardoshlik 
(трещиностойкость) bo'yicha baholash. Konstruksiyalami uchinchi 
chegaraviy holat bo'yicha baholash amalda paydo bo'lgan yoriqlar va 
ularning kengligini nazariy va me’yoriy qiymatlari bilan taqqoslash orqali 
amalga oshiriladi.
Yorilishbardoshlik borasida konstruksiyaga qator talablar qo'yiladi. 
Oddiy temirbeton konstruksiyaga quyidagi talablar qo'yiladi: yog'in — 
sochindan himoyalanmagan yoki yuqori darajada nam havo ta’sirida 
bo'ladigan, umrboqiylik (долгойчносгь) bo'yicha birinchi darajaga mansub 
inshootlar uchun loyiha me’yorlariga ko'ra yoriqlar kengligi 0,2mm dan 
oshmasligi kerak; qolgan zo'riqtirilmagan konstruksiyalar uchun yoriqlar 
kengligi ishchi chizmalarda berilgan bo'lishi shart.
201

---