‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

Darsda  munozara,  breynshtorming  va  treninglar  o ‘tkazish  tex- 
nologiyasi.  M unozaralar yuritishning yana bir shakli borki, uning nom ini 
rus tilida „mozgovaya ataka“ , inglizchasiga „brain storming“ deb ataladi. 
Bizning tilim izda b u  tushun ch anin g  aniq analogik taijimasi yo‘q, lekin 
uni  „miyaga  h u ju m “  yoki  „fikrlar  to ‘qnashuvi“ ,  „fikrlar jangi  m ay- 
doni“  deb  atash  m um kin.
Bu usulni birinchi m arta amerikalik olim  A. Ogbom 30-yillardayoq 
taklif etgan  va  b u   usul  yord am id a  yirik  loyihalam i  rejalashtirish  va 
oldindan uning natijalarini bashorat qilishda m a’lum yutuqlami q o ‘lga 
kiritgan  edi.  Lekin  keyinchalik  mutaxassislar  uni  faqat  nostandart, 
o ‘ziga xos echim i b o lg a n  vazifalam i m uhokam a qilgandagina q o ‘llash 
m um kin,  degan fikrni b ild ira boshladilar,  Biroq,  to ‘g‘ri tashkil etilgan 
breynshtorm ingning  am aliy   afzalliklari  ko‘p.  Faqat  bunda 
quyidagi 
qoidalarga rioya qilish kerak:
—  ju m lalar ju d a   qisqa  b o ‘lishi  kerak,  ulam ing  asoslanishi  shart 
emas;
—  h ar  q and ay  ju m la   yoki  fikr  tanqid  qilinishi  m umkin  emas, 
ya’ni  fikrlar  tan q id d a n   holidir;

---

—  m antiqiy fikrlardan  k o ‘ra,  fantastik yoki  q o ‘qqisdan,  tasodifan 
m iyada paydo  b o ‘lgan  fikr  m uhim roq;
—  fikr yoki bildirilgan  qisqa  m ulohaza  qayd  etiladi;
—  bildirilgan  fikr  yoki  g‘oyalar  u  yoki  bu  ishtirokchiniki,  deb 
ajratilmaydi,  ya’ni  ular  —  muallifsizdir;
—  fikr yoki yaxshi g‘oyalam i  tanlash alohida  „tanqidch ilar“  yoki 
guruhnnig norasmiy liderlari to m o n idan  am alga oshiriladi.
Yuqoridagi ta ’kidlangan guruh katta bo'lgan sharoitda bahs uyush- 
tirishda ham generator, ya’ni fikrlami birlamchi jamlovchilarlarga ushbu 
usulda  ishlashga  im kon  berish  tajribada  yaxshi  natija  beradi.  Chunki 
o'tkazilgan  tekshiruvlar  va  k o ‘plab  sinov  m ashg‘ulotlarining  ko‘rsa- 
tishicha,  aynan  shu  guruhda  breynshtorm ing  usulining  qo ‘llanilishi 
turli-tum an va qarama-qarshi fikrlaming bayon etilishiga sharoit yaratadi. 
Aks holda m uhim  m uam m olar b o ‘yicha m unozarani boshlash va unda 
fikrlar rang-barangligiga erishish ju d a  qiyin b o ia d i.  Bu  usul,  ayniqsa, 
kattalar auditoriyasida juda yaxshi sam ara beradi.
Bahsda  ishtirok  etish  va  u n d an   m anfaatdorlik  hissi  har  bir  ish- 
tirokchida  shakllanishi  shart  va  bunda  boshlovchi  —  o ‘qituvchining 
roli katta. Amaliy mashg‘ulotlam ing bahs-m unozara shaklida o ‘tkazilishi 
bolalarga oldindan aytilishi va ulam ing  tayyorgarlik k o ‘rishlari uchun 
savollar  berilib  q o ‘yihshi  m aqsadga  muvofiqdir.  Bahs  ishtirokchilari 
hayajonlanmasliklari uchun m ashg‘ulot boshlanishidan a w a l ulaming 
o ‘zlarini erkin tutishlari uchun ayrim  engillashtiruvchi m ashqlar, bosh- 
qacha qilib aytganda, psixogim nastik m ashqlar o ‘tkazish tavsiya etiladi. 
Masalan, ana shu m aqsadda o ‘tkaziladigan 
psixogimnastik mashqlarga 
quyidagilami  kiritish  m um kin:
1. 0 ‘qituvchi guruhni aylana shaklda turishini so‘raydi va a ’zolami 
navbatm a-navbat  o ‘rtaga  ch iq ib ,  guruh  bilan  xohlagan  tarzda,  lekin 
samimiy  salom lashishni  so ‘raydi.  Keyin  g u ru hd an  kim ning  salomi 
k o ‘proq  yoqqanini  so‘raydi.
2. Guruh a ’zolari o ‘qituvchi atrofida yarim aylana shaklida turishadi. 
Navbat bilan guruh a ’zolari o ‘rtaga chiqib, xohlagan a ’zo bilan so'zsiz, 
lekin  ochiq  yuz  bilan  m im ika  vositasida  salom lashish  va  biror  fikmi 
bildirishi  so'raladi.
3.  Ham ma doira shaklida o ‘tiradi va o ‘qituvchi olib kelgan koptok 
navbat  bilan  m uloqot  qatnashchilariga  otiladi,  faqat  kimga  otilsa, 
o ‘sha  odam ning  kuchli,  yaxshi  b ir  sifati  aytilib,  so ‘ng  irg‘itiladi. 
0 ‘qituvchi koptokning albatta  h a r b ir kishiga tegishini  nazorat qiladi.

---

Bu  kabi  m ash q la r  m u n o zara  q atn ash ch ilari  o ‘rtasida  o ‘zaro 
tanglikning boMmasligi va o ‘z fikrini bayon etayotganda o ‘qituvchidan 
tortinm asligi  u c h u n   o ‘ziga xos  tren in g   hisoblanadi.
0 ‘qituvchi  m unozarani  b o sh lar  ekan,  ishtirokchilar  ongiga  qu - 
yidagilam i etk a z a  olishi kerak:
a)  m ash g ‘u lo t  har  bir  ishtirokchiga  albatta  foydali  bo ‘ladi  va 
ular bir-birlariga  yordam   berish  u c h u n   kelganlar;
b)  m u n o z a r a   o ‘zaro  m u lo q o tn in g   b ir  shakli  b o ‘lib,  h a r  bir 
ishtirokchi bir-biriga ochiq va sam im iy munosabatda bo‘!sin;
c) m u n o za ra  ishtirokchilam ing o ‘zaro tajribalarini almashinishlari 
uchun  qulay  sharoitdir;
d)  fikr  b a y o n   etishda,  k e ra k   b o ‘lsa,  tavakkal  qilaylik,  lekin 
indam aslik sh iorim iz bo'lm asin;
e)  m u n o z a ra   paytida  ko‘p  yozish  shart  emas;
0   ag ar  b iro r  narsa  tu sh u n a rli  b o ‘lm asa,  uni  so‘rashdan  to r- 
tinm ang;
j)  b ilg a n   b ilim la rim iz n i  b ir-b irim iz d a n   ayam aym iz,  ch u n k i 
boshqalar  h a m   b u n d an   m anfaatd o r  b o ‘lsinlar,  „yashiringan  bilim  — 
bilim  em as“ ligini  unutmaylik!
5 .2 .  0 ‘qituvchini  auditoriya  bilan  ishlashining 
ijtim oiy-psixologik  shartlari
M a iu m k i,  h a r qanday pedagogik jarayonning  asosiy  maqsadi  — 
ta’lim olu v ch ida bilim,  malaka va k o ‘nikm alar hosil qilishdir.  Bu narsa 
m a ’lu m o tla r  alm ashinuvi  o rq ali  r o ‘y  beradi.  Pedagogik  m uloqot 
jarayonidagi  m a iu m o tla r   alm ash inu v i  asosan  uch  shaklda  amalga 
oshiriladi:
•  m onolog;
•  dialog;
•  polilog.
M onolog  —  m a’ruzachi  yoki  o ‘qituvchining  tinglovchilar  yoki 
o‘quvchi-talabalar qarshisiga chiqib n u tq  so‘zlashi, darsni bayon etishidir. 
Ayni shu usul ta ’lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi to ‘g‘risida 
ongimizga  o ‘m ashib  qolgan  ta s a w u r  mavjud.  Bu  holatda  gapiruvchi 
m aiu m o tlam in g  asosiy tayanch m an b ai hisoblanadi va faqat undangina 
faollik talab qilin adi.  M onolog egasi esa o‘zi  mustaqil tarzda m a’lumot 
m azm unini tinglovchilarga etkazish va o ‘z mavqeini ta’kidlash imkoniga 
ega b o la d i.  L ekin auditoriya,  y a ’ni  tinglovchilar unga nisbatan ancha 
passiv  m avqeida  b o ‘ladilar va  bu  n arsa  m aium otning faqat  kichik bir 
102

---

qisminigina idrok qilish va eslab qolishiga sabab boMadi.  Shuning uchun 
ham   o ‘qituvchi  bu  kam chilikning  oldini  olish  uchu n  auditoriyani 
faollashtirishning boshqa yo‘llarini  qidirishga  majbur b o ‘ladi.
Dialog  —  o ‘quv  mavzusi  yoki  m uam m oni  guruh  sharoitida 
0
‘qi- 
tuvchi bilan birgalikda va hamkorlikda m uhokam a qilish yo‘lidir.  Shuning 
uchun bu usul tinglovchilami  nafaqat faollashtiradi, balki auditoriyada 
ijodiy  m u h itn in g   b o iish i  va  fik rlar  alm ashinuvidan  h a r  b ir  ishti- 
rokchining  manfaatdorligi  ta ’m in lan ad i.  Y a’ni,  tinglovchilar  o ‘quv 
jarayonining o b ’ektidan  uning  subyektiga aylanadilar.
Dialog  jarayonida  o ‘qituvchi  bilan  o'quvchilar  o ‘rtasida  fikrlar 
almashinuvi, bilim lam i o ‘zaro m u h o k am a qila olish uch un  real sharoit 
yaratiladi.  Lekin  dialogni  tash k il  etish d an   a w a l  o ‘qitu v ch i  audi- 
toriyaning  u  yoki  bu  xususda  b ilim lar  va  tasavvurlarga  ega  b o ‘Iishini 
inobatga olishi zarur, aks holda o ‘zaro m uloqot samarasiz va m azm unsiz 
tortishuvga aylanib ketishi m u m k in .
Dialog jarayonida  uni  tashkil  etg an  shaxs  auditoriyaning  u  yoki 
bu  m uam m o  yuzasidan  bilim larini  diagnostika  qilish  va  shunga  mos 
tarzda  o ‘z   ishini  tashkil  etish  im koniyatiga  ega  b o ‘ladi.  A ynan  shu 
holat dialogning eng muhim  psixologik ahamiyatidir.
Polilog  —  guruh  ichidagi  m u n o zarad ir.  U  tin g lov chilar  yoki 
o‘quvchilaming faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy qobiliyatlam i 
rivojlantirish maqsadida ishlatiladi.  Polilog jarayonida guruh a ’zolarining 
har biri  m uhokam a  kilinayotgan  m asala  yuzasidan  o‘z  fikrini  bildirish 
imkoniyatiga ega b o ‘ladi, o‘qituvchi esa ushbujarayonning tashkilotchi 
sifatida o ‘quvchilar yoki talabalar  faoliyatiga bevosita aralashm aydi.  Bu 
usul  dars  mavzusi  ko‘proq  nazariy  xarakterli  b o iib ,  yangi g ‘oyalardan 
ulaming  amaliy  jihatlari  keltirib  chiqarilishi  zarurarti  b o ‘lganda  q o ‘l 
keladi.  Lekin,  bu  usul  m ashg‘u lo tla r  yoki  m uloqot  darslari 
endi 
boshlangan paytda o ‘tkazilishi m aqsadga muvofiq emas, chunki polilog 
uchun o ‘qituvchi bilan hamkorlikda ishlash tajribasidan tashqari yoshlarga 
o‘sha soha yuzasidan m a’lum bilim lar majmui hamda hamkorlikda ishlash 
tajribasi  zarur.  Dialog va polilog  texnikasini  yaxshi egallagan  m uallim  
m unozara yoki bahsni samarali tashkil etishga layoqatli b o ‘ladi.
5.  3.  Faol  o ‘qitish  m etodlari  va  ularni  tashkil  etish
Bahsning samarali bo‘lishi,  en g  a w a lo ,  bahslashuvchilam ing bir- 
birlariga  n isb atan   fazoviy  jo y la sh u v la rig a   bog‘liq.  T in g lo v ch i  va 
m uzokarada  qatnashuvchilam ing  fazoviy  joylashuvlari  va  u lam in g

---

psixologik m avqelarining m ohiyati  m uhim  b o ‘lganligi  bois,  biz ushbu 
h o latla m i  keltiramiz:
S in f  s h a ro iti.  Bu  —  a n ’an av iy   dars  o ‘tkazish  shakli  b o lib , 
tinglovchilar  bir-birlarining  yuzlarini  ko‘rish  im koniyati  cheklangan 
va doska oldidagi o'qituvchiga va u   bayon etayotgan mazmunga nisbatan 
tinglovchilam ing mavqelari,  m as’uliyati turlicha bo‘ladi.  Bu sharoitda 
b a h s  o'tk azish   m um kin  em as.  C h u n k i  sinfda  oxirgi  qatorda  o ‘tirgan 
b o la bilan birinchi qatorda o ‘tirganning darsga m unosabati keskin farq 
qiladi.  Tinglovchining  psixologik  mavqei  —  „M en “ -  o ‘yindan  tash- 
q a rid a “  b o ‘ladi.  Endigi vazifa  „ M e n “ -o ‘yindan tashqarida“  vaziyatni 
„ M e n “  —  o ‘yinda“  deb  ataluvchi  holatga  keltirish  hisoblanadi.
„ M e n “  —  o ‘yinda“  tinglovchilar  doira  shaklidagi  stol  atrofida 
joylashadilar va o ‘rtaga tashlangan mavzu yuzasidan erkin fikr almashish, 
hattoki,  ayrim  ijtimoiy  rollarga  ham   kirish  imkoniyatiga  ega  b o ‘ladi, 
h atto boshlovchi ham „qatorda“ o ‘tiradi. „Ishchanlik o ‘yinlar“ va boshqa 
rolli o ‘yinlar ana shunday sharoitda o ‘tkazilishi  mumkin.
„ M e n “  —  m unozarada“  d e b   ataluvchi  bu  holat  ayni  bahs-m u- 
n o zaralar 
o ‘tkazish  uch un  qulay,  chunki  unda  shaxs  o ‘z  fikrini 
dadil  aytish  uch un  im koniyatni  his  qiladi.  Odatda  bunday  bahslar 
t o ‘rtburchak stol atrofida uyushtiriladi.
„ M e n “  —  ham korlikdam an“  degan  bu  holat  kattaroq  guruhlar 
tark ib id a tashkil etiladi.  M u n o zara a ’zolari to ‘rt-besh  kishidan  iborat 
b o ‘lib,  alohida  stollar  atro fid a  o ‘tirib,  h ar  bir  guruh  o ‘z  qarorini 
chiqaradi.  „M unozara klublari“  faoliyati shu tarzda tashkil etiladi.
Bu  keltirilgan  h ar  bir  h o lat  bahs  qatnashuvchilarida  o ‘ziga  xos 
ruhiy tayyorgarlik va m as’uliyat  hissini keltirib chiqaradi.
D em ak,  dars  m obaynida  o ‘qituvchi  mavzuning  xarakteri  va  u 
shakllantirishi lozim  b o ‘lgan b ilim ,  m alaka va fazilatlarga m os tarzda 
m u n o za ra   sharoitini  tanlash i  va  shu n dan   keyingina  m ashg‘ulotni 
boshlashi kerak.  K o‘rinib tu rib d iki,  a n ’anaviy sinfda tashkil etiladigan 
m ash g ‘ulotlam ing  sam aradorligi  deyarli  yo‘q,  chunki  ular  oldingi 
q a to rla rd a   o ‘tirgan  tin g lo v ch ilam in g   faolligigagina  yo ‘naltirilgan, 
qolganlar  „ o ‘yindan  tashqari“  h o latd a,  bu  narsa  ularning  dars  maz- 
m uniga m unosabatlarida bevosita aks etadi.
K ichik, to r doiralardagi k o m p ak t guruhlarda uyushtirilgan m uno- 
zaralam in g