‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

Uchinchidan,  bolalarda 
individual  farqlanish  mavjud  b o ‘lib,  bir  bola  uchun  m uhim   bo'lgani 
boshqalar  u c h u n   qiziqish  uyg‘otm as!igi  mumkin. 
To‘rtinchidan,  faol 
harakatlanuvchi motivlar yig‘indisi sifatida qaraladigan motivasiyaning 
o ‘zi vaziyatga nisbatan o ‘zgaruvchan  hisoblanadi. Shuning uchun ham  
ta ’lim   va  tarbiyaviy  qiziqishlam i  stim ullashtirish  ayrim  vaziyatlarga 
m os kelsada,  b a ’zida esa  noadekvat boMishi  mumkin.
B olalarga ta ’lim  va tarbiya  berishda  eng  m uhim  vazifalardan bin 
shundan   iboratki,  yuqoridagi  qayd  etilgan  motivasiyaning  o ‘zgarish 
sabablarini  inobatga  oigan  h o lda,  am aliy  jihatdan  unga  ta ’sir  qila 
bilish  va  m otivasiyani  kam aytiruvchi  m inim um   om illarga  olib  kela 
bilish kerak. T a ’lim  va tarbiyalash jarayonida nam oyon b o ‘ladigan har 
qanday m otiv va qiziqishlam i  qanchalik  ko‘rib chiqmaylik,  binobarin 
natijada  u la r  rag‘batlantirish  va jazo lash   uslubiga  borib  to ‘xtaladi.
4
.
2
. 
Pedagogik  faoliyatda  ra g ‘batlantirish  va jazolash  usullari
R ag ‘b a tla n tirish   psixikaning  ijobiy  sifatlari  va  xususiyatlarini 
shakllanishini stim ullashtiradi, jaz o lash  usuli esa salbiylarining yuzaga 
kelishini  o ld in i  oladi.  A gar  am a liy o td a   faqatgina  rag‘batlantirish 
q o ‘llanilib,  jazo lash  inkor  etilsa  bolalar  shaxsida  ijobiy  sifatlar  bilan 
biigalikda salbiy xususiyatlar ham  yuzaga kelishi va shakllanishi mumkin. 
Agarda ta ’lim-tarbiyaviy jarayon jazolashga asoslangan holda olib borilsa, 
unda bolad a ayrim  salbiy xususiyatlaming yuzaga kelishini oldini olishga 
olib  keladi,  a m m o ,  shu  bilan  birga  m uhim   ijobiy  sifatlaming  etarli 
ravishda  shakllanm asligiga  sabab  b o ‘ladi.  Rag'batlantirish va jazolash 
usullarining  anglangan  tarzd a  birgalikda  qollanilishi  optim al  m o­
tivasiyani  t a ’m inlagan  holda  b ir  tom o nd an   ijobiy  xususiyatlam ing 
rivojlanishi  u c h u n   im kon  yaratib  beradi,  ikkinchi  tom ondan  salbiy­
larining yuzaga kelishiga to 'sqin lik  qiladi.
Bolaning psixologik rivojlanishi  uchun  rag‘batlanishi vajazolanishi 
bir  xil  m e ’y o rd a  stim ul  sifatida  m uhim dir:  rag‘batlantirish  ijobiy  si­
fatlam ing  rivojlanishiga  xizm at  qilsa,  jazolanish  salbiy  xususiyatlami 
korreksiyasiga yoki tuzatishga q aratiladi.  Amaliyotda mos holatda har 
ikkalovining q o ‘llanilishi  ta ’lim  va tarbiya vazifalaridan  kelib chiqqan 
tarzda o ‘zgarishi lozim.
A g a r  o ‘q u v -ta rb iy a v iy   is h la r d a   shaxsning  ijobiy  sifa tla rin i 
shakllan tirishga,  yangi  bilim ,  k o 'n ik m a   va  m alakalami  egallashga

---

qaratilgan  kuch-quw atni  safarbar  etish  zarurati  b o ‘lsa,  u n d a   rag‘- 
b a tla n tirish   usu lin i  q o ‘llash  k e ra k   b o kladi.  A gar  vazifa  m av ju d  
kam chiliklarni  tuzatish  bilan  b og‘liq  b o ‘lsa,  ayniqsa,  bola  o ‘z   xulq- 
atvorini tuzatishga intilmasa yoki anglam asa, um um an bunga qarshilik 
ko‘rsatsa, jazolash usullarining bunday holda qo‘llanilishi o‘rinli bo‘ladi.
A m m o  bolada  o ‘ziga  b o ‘lgan  ishonchsizlik  tuyg‘usi  b o ‘lsa,  o ‘z- 
o ‘zin i  p a st  b a h o la sh d a   h a m d a   m uv affaq iyatg a  is h o n c h s iz lik d a  
rag‘batlantirish ustunlik qilishi  kerak.  0 ‘z -o ‘zini baholash holati yuqori 
b o ‘lganda,  ju d a   o'ziga  ishongan  taq d ird a   aksincha,  jaz o lash   usuli 
q o ‘llaniladi.
U lar  o ‘rtasidagi  moslik  darajasi  yosh  bilan,  bolani  m ustaqillikka 
intilishidagi  e ’tirozga  bog‘liq  h old a  o ‘zgarishi  m um kin.  Q a n c h a lik  
e ’tirozlar  k o ‘p  b o ‘lsa,  bolaning  o ‘z  xohish  irodasi  va  istagida  y o ‘l 
q o ‘yilgan  kamchiliklariga  shunchalik  q a t’iy jazo  q o ‘llanilishi  lozim . 
V aholanki,  bolalardagi  m ustaqillikka  intilishdagi  e ’tirozlar  o ‘sm irlik 
davrida keskin nam oyon b o l a  b o sh lar ekan, bu yoshda ularga b o ‘lgan 
m u n o sa b a t  q a ttiq q o ‘llik  bilan   ifo d alan ish i  k u zatiladi.  B o la la rn i 
tarb iy ala sh   ja ra y o n id a   ra g ‘b a tla n tiris h   va  jaz o lash   u s u lla rin in g  
xususiyatlarini  o ‘zida aks  ettiruvchi  baholash pedagogik stim ul  b o ‘lib 
xizmat  qiladi:  yaxshi  baho  rag‘batlantirishni  bildiradi,  y o m o n   b a h o  
esa jazolashni o ‘taydi.  Shuni inobatga olish kerakki, baholashning yuqori 
va  past  k o ‘rsatkichlari  h a r  d o im   h a m   o ‘rta  ko‘rsatkichlar  singari 
stimullashtiruvchi kuchga ega bo'laverm aydi.  Masalan, m uvaffaqiyatga 
erishuvchi  stim ul sifatida 5,  3 yoki  2,  1  baholar emas, balki  k o ‘pin ch a 
4  baho  b o ‘ladi.  Shuning  u c h u n   bola  besh  baho  olgand an  so ‘ng, 
qism an  o ‘z  o ‘qishini  davom  ettirish  m ohiyatini  yo‘qotad i,  chu nk i 
besh balli baholash tizimida beshdan yuqorisi bo‘lmaydi. Agar o ‘quvchi 
4 baho oigan bo‘lsa, unda yanada yuqori baho, m azkur h old a 5 b ah o n i 
olishga  im kon va sharoit  topadi.  Ju d a  ham  past,  1  baho b o lan in g  o ‘z 
natijalarini  yaxshilashga  intilishini  yo‘qotadi,  sababi,  b u n d a y   b ah o n i 
ijobiy  tom onga  o ‘zgartirish  m urakkab  b o ‘ladi.  Odatda,  o ‘q itu v ch ilar 
yuqori  baholam i  ,,qoniqarsiz“ga o ‘qigan o ‘quvchilarga q o ‘ym aydilar. 
U ch  b a h o   su b ’ektiv  baho  ta rz id a   qabul  qilinib,  h a ra k a t  q iiin g an  
taqdirda uni  o ‘zgartirish  m um kin  b o ‘ladi.  Optim al holat  b o ‘lib,  besh 
balli tizim  sharoitida m azkur p red m et b o ‘yicha bolaning oigan bahosi 
b irb a llg a  kam  yoki yuqori ekanligi b o ‘la oladi. Agarda u,  aso sa n ,  uch 
yoki to ‘rt b ah o  olayotgan b o ls a ,  u n d a  uning uchun stim ullashtiruvchi 
kuch  sifatida  4  va  5  baholar  b o ‘ladi,  eng  salbiy  kuch  b o ‘lib  esa, 
xavotir  va  his-hayajonni  keltirib  chiqaradigan  ham da  yuzaga  kelgan

---

vaziyatni to ‘g‘riIash m aqsadidagi  2 va 3 baholar hisoblanadi.  Bolalarni 
stim ullashtirish  tizim ida  reaksiyalarning  susayishi  holati  kuzatiladi, 
z e ro   uning  m ohiyati  ham ish a  ijobiy va salbiy stim ullarni  q o ‘llanilishi 
bilan ulam ing motivlashtiruvchi rolini yo'qotishida izohlanadi. Masalan, 
b o lalarn i  yuqori  baholar  shaklida  doimiy rag‘batlantirish  vaqt  o ‘tishi 
b ila n   ta ’sirchanlik  xususiyati  oldingidek ta’sir etm ay  qoladi.  Ikkinchi 
to m o n d a n , doim o past b a h o la m i olish natijasida unga nisbatan kishida 
k a m  em osional xavotirlanish hissini oldingiga nisbatan yuzaga keltiradi 
v a  o ‘zining  m otivlashtiruvchi  t a ’sirini yo‘qotadi.
Vaqti-vaqti  bilan  ijobiy  va  salbiy  stimullar  xarakterini  o ‘zgartirib 
tu rish  ham da  ularga  nisbatan  to ‘g ‘ri  ta ’sir kuchini  saqlay  bilish  kerak. 
B olalam ing  o ‘quv  va  tarbiyaviy  faoliyatini  stimullashtirish  kompleks 
xarakterga  ega  b o ‘lishi  kerak  b o ‘lib,  mazkur  vaqt  davom ida  qanday 
q iziq ish   va  ehtiyojlam ing  m uhim ligiga  qarab  b a ’zan   yoki  qism an 
q o ‘llaniladigan turli xil kuzgatuvchilar sistemasini o ‘z ichiga olish lozim.
Stim ullashtirishning  kom pleksliligi  bir  vaqtning  o ‘zida  turli  xil: 
org anik , m oddiy, axloqiy,  individual va ijtimoiy-psixologik stimullarni 
q o ‘llashni anglatadi.  O rganik stim ullar bolalaming organik ehtiyojlarini 
q ond irish  bilan ifodalanadi.
M oddiy stim ullar bolalarga qiziqarli tuyulgan va o ‘ziga jalb etuvchi 
n a rsa lam i  o ‘zi  u ch u n   q o ‘lga  kiritishda  ifodalanadi.  Axloqiy stim ullar 
b o lan in g   his-tuyg‘ulari  h a m d a   m a ’naviy ehtiyojlarini  qondirish bilan 
u z v iy   b o g 'liq   boMadi.  U la r   q a to rig a   to p sh irilg an   m a s ’uliyatni 
b a ja rg an lig id a n ,  b o sh q a  kish ilarg a  k o ‘m aklashganligidan,  axloqiy 
m aqsad   va  qadriyatlarga  m os  tarzda  amalga  oshirgan  xulq-atvoridan 
q o n iq ish   hissini  kiritish  m um kin.
Ijtim oiy-psixologik  stim u llard a   shunday  m otivlar  borki,  ular 
bevosita  insoniy  m unosab atlar  tizim i  bilan  bog‘liq  b o ‘ladi.  Ularga, 
insonga nisbatan e ’tiborning kuchliligiga, hurmat-izzatga yo‘naltirilgan, 
m o tiv la r  m isol  b o ‘la  oladi.  Individual  stimullar  shaxsning  o ‘ziga  xos 
xususiyatlarini  anglatadigan,  uning  uchun  ahamiyat  kasb  etadigan, 
shaxsiy  m anfaatni  o ‘z  ichiga  olgan  motivlar tashkil  etadi.
T urli  xil  stim ullar ta ’siri  kishining  xulq-atvoriga,  vaziyatga  asos- 
lan g an   holda  yuz  beradi.  Vaziyatga  bog‘liq  holdagi  ta ’sir  deganda, 
k ish i  to m o n id a n   u  yoki  b u   stim ullarni  q anday  s h a ro itd a   sodir 
b o ‘layotganligiga  q arab,  id ro k   etish  va  baholash  tushuniladi.  Bir 
stim u ln in g   o ‘zi,  m asalan ,  y u qo ri  yoki  past  baho  m uvaffaqiyatga 
erishish  yo ‘lida  kishi  u ch u n   aham iyatli  yoki  aham iyatsiz  ekanligiga 
q arab , turlicha ta ’sir k o ‘rsatadi. Agar inson hayotidagi biror-bir m uhim  
v o q e a la r  yuqori  bah o   olish  bilan  asoslansa  dem ak,  bu nday  baho

---

muvañaqiyatga  undovchi  kuchli  stim ul  b o 'lib   qoladi.  Agar  bolaning 
hayoti va faoliyati unga bog'liq b o im a sa , b a h o   uning uchun faoliyatga 
undaydigan kuch sifatida b o la  olmaydi.
4.3.  0 ‘quvchining  o ‘ziga  xos  xususíyatlarí  va 
pedagogik  baholash
Pedagogik  b ah o   ta ’lim  va  tarbiya 
faoliyatida  m uvaffaqiyatni 
belgilovchi  maxsus  stimul  sifatida  ifodalanadi.  Bunday  baho  faoliyat 
turlaridagi  quyidagi  to ‘rtta  sharoitni  inobatga  oigan  holda  bolaning 
m aksim um   m otivlashganligini  ta ’m in la sh i  lozim :  bolaning 
ta r -  
biyalanishdagi  m uvañaqiyatga  ta ’sir  e tu v c h i  tu rli  xil  zarur,  e ta rli 
stimullami bilish; h a r xil yoshdagi bolalam ing faoliyat turlarida ishtirok 
etishining  asosiy  m otivlam i  bilish;  ta ’lim   va  tarbiya  motivasiyasidagi 
individual  farqlanishlam i  bilish;  bolalardagi  ayrim   shaxsiy  sifatlar v a 
malakalaming shakllanishíga m a’ium otlam i idrok qilish motivasiyasiga 
ta ’sir etuvchi situasion-vaziyatli faktorlarni bilish kerak b o ‘ladi.  R a g ‘- 
batlantirish va jazolash sifatida  talqin  qilinadigan pedagogik baholash 
m uvozanatlashgan b o ‘lishi  kerak.  Bir to m o n d a n ,  ular boladagi  ijobiy 
sifat va xususiyatlarini shakllanishini faollashtiruvchi stim ullar tizim ini 
o ‘z  ichiga  olsa,  ikkinchi  to m o n d a n ,  u sh b u   bolalarning  shax sid a 
kuzatiladigan  salbiy  sifatlarni  ham da  n o o krin  xulq-atvom ing  yuzaga 
keiishiga to'sqinlik qiluvchi harakatdagi stim u llar yig‘indisidan tashkil 
topgan  b o ‘lishi  lozim.  Bolaning  individual  xususiyatlariga,  yoshiga, 
vaziyatga  b o g ‘liq  rav ish d a  —  ra g ‘b a tla n tir is h ,  ja z o la sh   ta r z id a  
qo‘llaniladigan  pedagogik  baholashning  xarakteri  va  mosligi  o ‘zgarib 
turishi ham  kerak.
T a’lim va tarbiyada boladagi  m uvafíaqiyat va om adsizlikni b a h o - 
lashda  mavjud stim ullar ta ’siriga ko‘nikish,  o ‘rganish holatini yuzaga 
kelmasligini  nazorat  qilish  kerak.
Pedagogik  baholash jarayonlari  faoliyatning yakuniy  natijalariga 
emas, balki jarayonning o‘ziga dahldordir.  Bu jarayonda olingan natija 
qanday  qilib  q o ig a n   kiritilganligi,  u n in g   aso sid a  q an day   m o tiv  
yotganligi ahamiyatlidir.  M iqdoriy  pedagogik baholash bajarilgan ish 
hajmi  bilan,  m asalan,  echilgan  vazifalar,  topshiriqlar,  m ashqlar  soni 
orqali  izohlanadi.  Sifatli  baholash  esa  bajarilgan  ish  sifati,  aniqligi, 
tozaligi kabi m ukam malligini anglatadigan k o ‘rsatkichlam i o ‘zid a aks 
ettiradi.  Pedagogik baholash turlari bilan b ir q ato rd a bolalam ing ta ’lim  
va  tarbiyaviy  muvaffaqiyatlarini  stim u llashtiru vch i  usullari  ajratilib 
ko‘rsatiladi.

---

Ulardan  eng  m u h im i  —  kishining  d iq q a t-e ’tibori,  m a’qullash, 
baholash,  sovrin,  yo rd am ,  ijtimoiy  obro‘  va  m avqeidir.  Agar  har bir 
stim ullashtiruvchi u su llam i alohida ko'rib chiqadigan b o ‘lsak,  kishiga 
nisbatan  d iq q at-e ’tiborlilik  rag‘batiantirish  usullarining  doim o  eng 
m aqbul  ko‘rin ish larid an   biri  hisoblangan.  A trof-m uhitdagilarning 
qiziqishi  va  e ’tiborini  o ‘ziga  tortish  kishi  u ch u n   yoqim lidir,  ayniqsa, 
unga ahamiyatli b o ig a n  inson unga diqqat e ’tiborini qaratsa.  Bunday 
e ’tibor, atrofdagi kishilardan tanlab olgan holda qadrlashlarini anglatadi. 
Va aksincha,  agar kishiga  e ’tibor qilinmasa,  ah am iy at berilmas ekan, 
insonda noxush h is-tuyg ‘u  vujudga keladi.  0 ‘quvchiga nisbatan m ehr 
tuyg‘usi,  samimiylik  ila  qiziqish  bilan  pedagog  e ’tibor  berishi  zarur 
ham da  atrof-m uhitdagi  kishilar  e ’tiborini  ham  jalb   qilishi  orqali  uni 
ra g ‘b a tla n tirib   b o ris h i  k erak .  B olalar  h a m   k a tta la r  to m o n id a n  
b o iad ig a n  d iq q at-e’tib o m i ju d a qadrlaydilar,  ayniqsa,  o ‘qituvchi yoki 
tarbiyachining  d iq q a t- e ’tiborini  qozonish  u c h u n  
turli  xil  usullar 
bilan  e ’tibor  o b ’ekti  b o iis h g a   intiladilar.  Ba’zan   shu  maqsad  bilan 
diqqat va e ’tibom i o ‘ziga qaratish uchun anglangan holda  kutilmagan 
xulq-atvorni n am oyon qiladilar.
D iq q a t-p e d a g o g ik   stim u lla s h tirish n in g   im k o n   q a d a r  oddiy 
usullardan biri  b o iib ,  u  boshqa  usullar bilan b irga q o ilan ilad i.  Jum - 
ladan,  diqqat-e’tib o r m a ’qullash  bilan birga  am alga  oshirilishi  orqali 
uning stimullashtirish  xususiyatini  yanada  kuchaytiradi.  M a’qullash- 
bolaning  biror  nim ani  qilishga  yoki  qilm oqchi  ekanligining  pozitiv 
baholashi sifatida n am o y o n  b o la d i.  M a’qullash haqida gap ketganda, 
kishi  x a tti-h a ra k a tla rin in g   verbal  yoki  n o verbal  tarzdagi  pozitiv 
baholanishi nazarda tutiladi. Verbal baho-m a’lum  baholashli xulosalami 
o ‘z  ichiga  olgan  so‘zli  iboralam i,  noverbal  esa  —  baholovchi  rolni 
bajaradigan m im ikalar, pantom im ikalar,  im o -ishoralarda ifodalanadi. 
K o‘p  hollarda  m a ’qullashning  verbal  va  noverbal  usullari  bir-birlari 
bilan uyg‘unlashib boradilar.
Insonni tan olishlik, iqrorlik, baholanuvchi kishidagi biror yutuq- 
larini  ajratib  ko‘rsatish  va  ulam i  yuqori  baholashi  sifatida  aks  etadi. 
D iq q a t-e ’tibordan  farqliroq  baholash  predm etini  nim a  asosda  baho­
lanishi  anglanilmaganligi  holda  emas,  balki  baholanuvchi  kishining 
nim a  uchun  qadrlanayotganligi  ongli  tarzda  am alga  oshadi.  Iqrorlik, 
shu bilan birga baholanuvchi kishining  o‘zgalardan farqlanib turuvchi 
xususiyatlarini  ajratgan  holda baholash sifatida nam oyon bo ‘ladi.
Baholash  bah o lan u v ch i  kishining  q ato r  xususiyatlarini  shakl- 
langanlik darajasining h am da xatti-harakatlari yoki faoliyatining miqdoriy

---

va  sifatiy  baholar kvalifikasiyasini  o ‘z  ichiga  oladi.  Bunga  misol  qilib, 
o'quv maskani baholarini olishimiz m um kin.  U lar o ‘quvchining absolyut 
va  nisbiy  muvaffaqiyatlarini  ballarda  xarakterlaydi,  ya’ni,  absolyutligi 
shundaki,  bahoning  o ‘zi  o‘quvchining  xulq-atvori  yoki  bilim larining 
sifati  haqida  guvohlik  qilsa,  nisbiyligi  b ah o lard an   foydalanib,  tu rli 
bolalarda  ulami  taqqoslab ko‘rish  im koniyatini  beradi.
M adad  bolani  axloqiy  m ustahkam lovchi  ham dardlik  yoki  b ir- 
galikdagi  h a ra k a íla r  shaklida  b o ‘lish i  m u m k in .  Y a’ni,  k a tta la r  
tom onidan  shunday  amaliy  harakatlarni  bajarilishi  bola  faoliyatining 
aktivlashishini  ta ’minlaydi.  O datda  m ad a d   stim ullashtiruvchi  b o 'lib , 
bola atrof-m uhitdagi kishilarga m uhtoj b o ‘lganda  nam oyon b o ‘ladi.
M ukofot — bolaning harakatlarim baholashda yoki m oddiy m ad ad  
usuli sifatida idrok etiladi va tushuniladi.  M ukofot faoliyat stimuli sifatida 
qachonki,  keltiriladigan  harakat-intilishlarga  m os  kelsa,  va  u  loyiq 
b o ‘lsagina  yuzaga chiqadi.  M ukofot  xarakterida  u  yoki bu  vaziyatlar 
e ’tíborga olinmasa,  unda uning stimullashtiruvchi  ahamiyati kam ayadi.
Rag‘batlantirishning  keyingi  usullaridan  biri  ijtimoiy  rol,  m avqe 
va  o b ro 'n in g   kuchaytirilganligi  —  o ‘q u v ch i  va  tarb iy ala n u v ch ilar 
harakatining stimullashtirishni ijtim oiy-psixologik usullari hisoblanadi. 
U lar  b o lan ing   atrof-m uhitidagi  a h a m iy a tli  b o ‘Igan  k ish ilar  k o ‘z 
o kngida  obro‘-e ’tiborini,  avtoritetini  oshishi  bilan  bog‘liqdir.  B o lalar 
o ‘z hayotida o ‘ynaydigan rollari ular u c h u n  qadr-qim m atga va jo zib a li 
aham iyatga  egadir.  Masalan,  líder  roli  bolalar  o ‘rtasida  n ih o y a td a  
qadrlansa,  hech  kim  tom onidan  yoqtirm aydigan,  hurm at  q ilin m a y - 
digan,  lapashang  roli  ular  uchun  aham iyatsiz  hisoblanadi.
0 ‘z  tengdoshlari  va  kattalar  o rasida  bola  aham iyatli  roiga  ega 
ekanligi, ayniqsa, kattalikka, m ustaqillikka,  erkinlikka ehtiyoj sezg an d a 
(o ‘spirinlik  davri)  harakatlantiruvchi  stim ullashtirish  usullari  sifatid a 
xizm at  qiladi.
Obro‘ deganda bola uchun ahamiyatli b o ‘lgan atrofdagi kishilam ing 
h u rm at  darajasiga,  iqrorligiga  ega  b o 'lis h   tush u n ilad i.  B ir  q a to r  
psixologo-pedagogik usullar yordamida bolaning obro‘sini sun’iy ta rz d a  
oshirish  yoki  kamaytirish  bilan  rag‘batlan tiriladi  yoki jazo lan ad i.
M avqe  esa,  bolaning  shaxslararo  m unosabatlaridagi  (m a sa la n , 
sosiometrik mavqe) holati tushuniladi.  U  yuqorida qayd qilingan  u su llar 
yordam ida  o ‘zgartirilishi  ham   m um kin.  Stim ullashtirishning  q o lg a n  
b arch a  usullari  bolalarning  x u lq -a tv o rig a,  h arak atlarig a,  fa o liy a t 
natijalariga  nisbatan q o ‘yiladigan  b a h o la r shaklida  ifodalanadi.

---

A n ’anaviy  o ‘qu v   m askanidagi  bah o lar  ushbu  usullardan  biri 
sifatida  nam oyon  b o ‘ladi,  am m o bolalam ing  tarbiyalanishi  va  ta ’lim 
olishining  h ar  to m o n lam a   to li q   motivasiyasini  ta ’m inlay  olmaydi. 
Shunday  qilib  aytish  m um kinki,  „Pedagogik  b a h o “  tushunchasi  o ‘z 
m ohiyati  va  hajm i jih a tid a n   oddiy  „baho“  ga  nisbatan  kengroqdir.
4.4.  Baholashda  m a’naviy  -  psixoiogik  qoMlab-quwatlash
0 ‘quvchilar  faoliyatini baholash va m a’naviy-psixologik  qo'llab- 
q uw atlash   ham da  o ‘z  kuchiga  ishonchni  m ustahkam lash  -  ko‘proq, 
to rtin c h o q ,  u y a tc h a n g ,  odam ovi  o ‘quvchilar  b ila n   ta ’lim -tarbiya 
ishlarini olib borishda va ikki tomonlama m unosabatda bo‘lishda zaruriy 
usullardan  hisoblanadi.  Tortinchoqlik  va  o ‘z  kuchiga  ishonm aslik 
o ‘quvchilam ing  ishchanligini  pasaytiradi,  faolligiga  ko‘pincha  salbiy 
t a ’sir  qiladi.  U shbu  usulni  qo‘llay  turib,  „tarbiyachi  o ‘quvchilarga 
xayrixoh  va chidam li  m unosabatda b o ‘ladi,  ularning ijodiy kuchlarini 
faollashtiradi.  U shbu usuldan foydalanib, o ‘qituvchi o ‘quvchida o ‘zini 
h a r   tom onlam a  k o ‘rsata  olishga  o'rgatadigan  psixologik-pedagogik 
holatni  yaratadi.
U shbu  usuldan  foydalanish  uchun  pedagog  h a r  bir  o'quvchida 
qiziq  va  bebaho  xislat  borligiga,  uni  yon-atrofdagilar  va  o ‘quvchilar 
o ‘zlarini  n am o y o n   qilish  uchu n   kerakliligiga  ishontirishlari  zarur 
b o la d i.
Ishonchdan pedagogik ta ’sir usuli sifatida ta ’lim -tarbiya jarayonida 
foydalanish m umkin.  U ning mohiyati o ‘quvchilarga javobgarligi mavjud 
b o ‘lgan  aniq  ishni  topshirishdir.  Ishonch  o ‘quvchilarni  quvontiradi, 
ilhom lantiradi  va  bu rch   hissini  uyg‘otadi,  shuningdek,  ularda  tartib- 
intizom ni,  tashkilotchilikni,  tashabbuskorlikni  va  faollikni  m ustah- 
kam laydi,  ya’ni  b u tu n   kuchini  o ‘qituvchi  to m o n id an   berilgan  to p - 
shiriqni  bajarishga  sarflash  hissini  shakllantiradi.  Agar  tarbiyachilar 
o ‘quvchi  hurm atiga  sazovor bo4lgan  bo lsalar,  ishonch  o kquvchining 
xulqiga  katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
Q iziqarli  faoliyatga  to rtish .  Tarbiyachi  o ‘quvchilarning  yosh 
xususiyatlarini  va  qiziqishlarini  hisobga  olgan  holda,  ulam i  qiziqarli 
faoliyatga tortishlari lozim.  Bunday jarayonda o ‘quvchilam ing qobiliyati 
rivojlanadi,  ularda  turli  yaxshi  intilishlar  tug'iladi.
Faoliyatga  qiziqishni  yo‘qotmaslik  uchun  u n i  h a r  doim   m urak- 
kablashtirib  borish,  o ‘quvchilarda  yanada  k o ‘p ro q   iroda,  bilim   va 
m alak alam i,  javobgarlik  hissini  oshirishga  qaratilgan  ishlarni  olib 
borishni  faollashtirish  lozim .  Pedagog o'quvchilam ing  xulqini  kuzata

---

turib,  faoliyatning  o ‘quvchi  uchu n   qiziqarli  yoki  qiziqarli  emasligini 
aniqlashi va zarur hollarda u ni sekingina boshqa turiga o ‘zgartirishlari 
m um kin.  M azkur  usulni  keng  qo‘llash  u c h u n   o ‘qituvchilar  o ‘quv- 
chilam i ta ’Iim m uassasalarida doimiy tashkil etiladigan 
to ‘garaklar, 
sport  seksiyalariga  a ’zo  b o ‘lishlariga,  tu rli  b a y ra m la r,  tadbirlarni 
tayyorlash va o ‘tkazishda ulam i  ishtirok etishlariga  undashlari kerak.
Engil koyish. Agar o ‘quvchining harakati tasodifiy b o ‘lsa va qasddan 
b o ‘lmasa u holda, o ‘qituvchining u bilan o ‘tkazadigan suhbati d o ‘stona 
ruhda o ‘tadi. O datda, bunday suhbat vaqtida shaxsning ijobiy qirralari 
ham  ta’kidlanib o ‘tiladi.  Tarbiyada engil koyish usulining q o ‘llanilishi 
qattiq jazo  kutayotgan  o'quvchining  ko'nglini  k o ‘taradi  va  o ‘rtadagi 
tan g lik n i  y u m sh a ta d i.  B u n d ay  h o lat  o ‘q u v c h in i  ish o n u v c h a n , 
tarbiyachining so‘zlariga yanada e ’tiborli b o ‘lishga,  keyingi koyishlami 
kuchliroq qabul qila olishga undaydi. Shu sababdan pedagogik amaliyotda 
engil koyishdanjuda ko‘p hollarda foydalaniladi. A g a ro ‘quvchi ruhan 
yarador,  ko‘ngli  yarim   yoki  tortinchoq b o ‘lsa,  tarbiyachining  qo‘pol 
muomalasi o ‘qituvchidan yanada uzoqlashishga, shaxsiy kechinmalariga 
o ‘ralib,  yakkalanib  qolishiga  olib  keladi.  M ayin  koyishning  yumshoq 
ta ’siriga qaysar va  ta ’bi  nozik o ‘quvchilar h a m  b o ‘ysunadilar.
Jazo o ‘quvchilarda qtlgan ishlariga o ‘kinish va boshqa qaytarmaslik 
xohishini  uyg‘otishi  kerak.  Jazo  o ‘quvchining  chidam liligini  tarbiya- 
lashda  va  uning  axloqidagi  salbiy  xususiyatlarni  y o ‘qotishga  yordam  
beradi.  0 ‘quvchini jazolash jarayonida tarbiyachi,  ularda uyat, hijolat, 
o ‘zgarish  xohishi  kabi  aniq  kechinm alar  b o ‘lishini  nazarda  tutishi 
lozim.
Jazoning  quyidagi  turlari  mavjud:
Jazo-m ashq.  Bunday jazo  tarbiyani to ‘g ‘ri tashkil qilishga yordam  
beradi.  Masalan, guruhda o ‘quvchilaming talab darajasida bajarilmagan 
iavbatchiligi  u c h u n   ular  qaytadan,  y a’ni  b o sh q a td a n   navbatchilik 
qildirish bilan jazolanadi. Aybdor o‘quvchi o lz burchini albatta bajarishi 
shartligini,  sh u n in g   u c h u n ,  uni  o ‘z  vaqtida  va  xaqqoniy  o ‘tashi 
kerakligini tushunadi.
Jazo-chegaralash. 0 ‘quvchi qandaydir xursandchiliqdan m ahrum  
qilinadi,  m asalan:  o ‘quvchi  qiziqarli  tadbirda  qatnashishdan  ozod 
etiladi.
Jazo-tanbeh.  T a ’Iim muassasasi  rahbariyati,  tarb iy ac h ila rijam o a  
tom onidan berilgan tanb eh n i o ‘quvchilar jazo  sifatida qabul qiladilar. 
0 ‘quvchilar  tan b e h   eshitib  qolish  m um kinligidan  o ‘z  burchlarini 
bajarishga,  sh o ‘xliklardan  o ‘zlarini  tiyishga  tay yo r  b o iad ila r.

---

Jazo-shartlilik.  Bu jazo aybdorda noxush kechinm alar  uyg‘otadi, 
chunki u jaz o lan g a n  hisoblanadi  va jam oada uning obro‘sini tushirishga 
olib keladi. A gar o'quvchi um um an tartibli b o ‘lsa va jam oaning sha’nini 
hurm at qilsa, b un d ay  turdagi jazo unga ijobiy ta ’siretadi. Tarbiyachilar 
ham da  k atta la m in g   o ‘quvchi  qilm ishini  baholashda  g‘azabli,  sovuq 
karashlari,  so v u q   ohangdagi  m unosabatda  b o ‘lishlari  va  so‘zlarimng 
o ‘zi  k o ‘p  o ‘q uv chilar  uchun  jazo   hisoblanadi.
Pedagogik t a ’sirning eng o ‘tkir quroli sifatida tarbiyachilar jazoni 
h ar  to m o n lam a  ch u q u r  va  har  tom onlam a  o ‘ylashlari,  so‘ngra  uni 
ta’lim -tarbiya jaray o n id a qo‘llashlari lozim.
O goh lan tirish .  O gohlantirishda  o ‘qituvchilar  o ‘quvchi  xulqini 
o ‘z g artirm asa,  u n in g   o q ib atlarin i  ochib  beradilar.  Bu  ta ’sirning 
m azm uni sh u n daki, tarbiyachilar o ‘quvchida xavotir va uning negizida 
noxush  o q ib atlam i  y o ‘qotish  xohishini  uyg‘otadi va buning oqibatida 
o ‘q u v c h in in g   x u lq id a   javobgarlik  hissi  uyg‘onadi.  O gohlantirish 
ja r a y o n id a   o ‘q u v c h ig a   a y tilg a n   s o ‘z  m a z m u n id a n   ta s h q a r i, 
tarbiyachining jiddiy,  ta ’sirchan,  b a ’zan  aytilayotgan  so‘zning  qattiq 
ohangi  ham  m u him dir.
Y u q o rid a   b iz   pedagogik  t a ’sirn ing   b a ’zi  usullari  haqidagina 
to‘xtaldik. Tarbiya amaliyotida yuqorida kayd etilgan pedagogik ta’siming 
boshqa usullaridan xam  foydalanish m um kin. Shuni ta ’kidlash kerakki, 
mavjud  psdagogik  ta ’sir  usullaridan  tashqari,  har  bir  tarbiyachining 
pedagogik tajribasiga asoslangan shaxsiy pedagogik ta’sir usullari ham  
boMishi m um kin.
Turli  tarbiyaviy  tadbirlarni,  ishlarni  tayyorlashda  va  o ‘tkazishda 
ham da o ‘quvchining xatti-harakatini baholashda o ‘quvchílaming yosh 
xususiyatlari,  shaxsiy  fazilatlari,  xohishlari,  qiziqishlari,  imkoniyat 
va sharoitlari,  qobiliyatlarini hisobga  olish  bilan bir qatorda,  ulam ing 
tem p e ra m en tlari  h a m   hisobga  olinishi  o ‘quvchilar  bilan  samimiy 
m unosabat  o ‘m atish d a ,  ularni  tu sh u n a bilishda  katta yordam  berishi 
ham da  tarbiyaviy  jaray o nni,  tarbiyaviy  ishlarni  samarali  va  natijali 
b o ‘lishiga im kon iy at yaratishi m um kin.
Buning  u c h u n   o ‘qitu vch ilar  o ‘quvchilarning  tem peram entlari 
haqida  tu sh u n c h a   va  bilim larga  ega  b o ‘lishlari  kerak.  Quyida  mavjud 
to ‘rtta te m p e ra m en tlar  haqida  qisqacha m a ’lum ot berib  o ‘tamiz:
S an g v in ik lar  -  sezilarli  ruhiy  faollikka  ega  b o ‘lgan,  atrofda 
bo‘layotgan  voqealarga  tez  m unosabatini  bildiruvchi,  taassurotlarini 
hadeb o ‘zgarishiga intiluvchi, muvaíTaqiyatsizliklar va ko'ngilsizliklami 
n isb atan   en g il  o 'tk a z ib   y u b o ru v c h í,  jo n li,  h arak atch an ,  ifodali

---

m imikasi va harakatlarga ega b o ‘lgan kishi sangvinik deb ataladi.  U lar 
yangi  kishilar  bilan  tez  til  topishadigan,  bir  ish  tu n d a n   ikkinchi  ish 
turiga  tezd a  k o ‘nikadigan,  b ir  tu rd a   bajariladigan  ish lam i  yoqtir- 
maydigan, yangi sharoitgaosonlik bilan  o ‘rganadigan,  xushchaqchak, 
harakatlari  shiddatli,  nutqi  tez,  kelajakka  ishonch  bilan  qaraydigan, 
so‘zini aniq va m a’noli qilib,  im o-ishoralar bilan gapiradigan kishilardir. 
Sangviniklar  yuqori  lavozimga  intiladigan  kishilar  boMadilar.
Flegmatiklar.  Bundaylar  yuragi  keng,  barq aror  intilishlarga  va 
kayfiyatlarga,  doimiy  va  c h u q u r  his-tuyg‘ularga  ega,  harakatlari  va 
nutqi  b ir  xil  m arom da  b o lg a n ,  ruhiy  holati  tashqi  to m o n d a  ifoda 
etiladigan  kishilar  hisoblanadi.  Flegm atiklar  -  ta ’sirlanuvchanligi, 
sustligi  bilan  ajralib  turad ilar,  b ir  turdagi  ishdan  ikkinchi  turdagi 
ishga  sekinlik  bilan  k o ‘c h a d ila r,  faolliklari  k am ,  yangi  sharoitga 
qiyinchilik bilan  moslashadilar.  Flegm atiklar  chidam liligi,  m atonati, 
o ‘zini  tu ta  bilishi  bilan  ajralib  turadilar.  H arakatlari  va  nutqlari  sust, 
ko‘ngilsiz  hodisa  yuz  berganda,  osoyishtaliklarini  buzm aydilar.  U lar 
sabr-toqatli,  chidam li  b o ‘lib,  so ‘zlaganda  xotirjam ,  o ‘zga  shaxslar 
bilan  hayajonlanm ay  gapiradilar.
Xoleriklar juda  g‘ayratli,  ishga  ju d a  ehtiros  b ilan   kirishadigan, 
hissiy  „portlash“  va  kayfiyatning  keskin  o'zgarishlariga  m oyil,  ildam 
harakatlar  qiladigan  kishilardir.  X oleriklar  -  k o ‘tarinki  ruhda  ishlay 
oladigan,  qarshiliklam i  en g a  oladigan  kishilar  b o ‘lib,  ular  ishlash 
zavqi, kayfiyatning buzilishi bilanoq, tez o ‘zgarishi m um kin. Xoleriklar 
seijahl,  o ‘zini  yaxshi  k o ‘rad ig an ,  tez  gapiradigan  o d a m la r  b o ‘lib, 
ular  boshqalardan  gapining  ohan g i  o 'zg aruv chan ligi  bilan  ajralib 
turadilar.  Xoleriklarning vazm inlik darajasi xuddi sangviniklarnikidek 
boladi.
M elanxoliklar ta ’sirchan,  c h u q u r kechinm ali, gap k o ‘tara olmay- 
digan,  am m o  atrofdagi  voqealarga  u n chalik  e ’tib o r  berm aydigan, 
o ‘zini to ‘xtata oladigan harakatlar qiladigan va sekin ovoz chiqaradigan 
kishilardir.  Melanxoliklar  tez   toliqadigan  va  o ‘ziga  ishonm aydigan, 
tashvishsiz,  lekin ju d a  sezuvchan,  ehtiyotkor  va  hushyor,  nihoyatda 
arazchan, juda  oz  kuladigan,  faoliyati  sust,  to rtin c h o q ,  kam   g‘ayrat, 
arzimas sabablarga ko‘ra ko‘zlaridan yosh oqib ketadigan, yangi kishilar 
bilan qiyinchilikda  til  topishadigan  kishilardir.  U lar qulay sharoitda 
oldiga q o ‘yilgan masalalami muvaffaqiyatli bajaradi. Agar ishda sharoit, 
ya’ni  vaziyat  o ‘zgarsa,  qiyinchilik  tug‘ilsa,  ular  o ‘zlarini  panaga  olib 
turishadi. Taibiyachi m elanxoliko‘quvchining faoliyatidagi kamchiliklari 
uchun unga nisbatan yom on m unosabatda bo ‘lsa, urishsa, uning ruhini

---

tushirib yuboradi va oqibatda,  bunday shaxs o ‘z kuchiga shubha bilan 
qaray  boshlaydi.
Y u q o rid a   k eltirilgan  te m p e ra m e n tla r  haqidagi  m a iu m o tla r  
um um iy holda berilgan b o ‘lsada,  tarbiyachilar o ‘quvchilarga nisbatan 
sam im iy  m uno sab atda  b o i i s h l a r i d a q o ‘1  kelishi  m um kin.  Lekin, 
ruxshunoslam ing  ta ’kidlashicha,  h a r bir  kishida  tem peram ent  yakka 
tartib d a   uchram aydi,  ular  alb atta  b in   ikkinchisi  bilan  uyg‘unlikda 
uchrashligini ham  unutm aslik lozim ,
4.5 .  Pedagogik  bahoning  effektivligj  va  ijtimoiy  xarakteri
Pedagogik bahoning effektivligi deganda, bolalam ing ta ’lim olishi 
va tarbiyalanishi jarayonidagi  uning stimullashtiruvchi  roli tushuniladi. 
Pedagogik jihatdan effektivlik esa bolada  muvaffaqiyatga intiluvchanlikni, 
bilim va k o ‘nikmalami o ‘zlashtirishni, o ‘zida shaxsga oid ijobiy xislatfami 
yuzaga keltiradigan baho hisoblanadi.  Boladagi  intellektual va shaxsiy 
xulq-atvor rivojlanishining motivasiyasi tashqi va ichki b o iish i mumkin. 
T a iim -ta rb iy a v iy   faoliyatga  n isb a ta n   tashqi  m otivasiyaga  uning 
faolligini tashqaridan yo‘naltim vch i,  ta ’minlovchi,  harakatlantiruvchi 
stim u llar 
m isoldir,  y a’ni  u la r  shu n d ay   stim ullarki,  bolani  o ‘rab 
turgan  m u h itd an   kelib  chiqadi  va  m a iu m   tarzda  harakat  qilishni 
m ajbur  qiladi.  Bunday  stim u llar  harakati  agar  tuxtatilsa,  ta iim -  
tarbiyaviy  m aqsadlarga  asoslanadigan  bolalam ing  m uloqoti  va  bilim 
olish  aktivligi  keskin  kamayib  ketadi  yoki  yo‘qolib  ketishi  mumkin.
Ichki stim ullar tashqi stim ullarga qaraganda faollikning har qanday 
ko'rinishlarini o ‘z -o ‘zidan yo‘naltira olishi, shakllantirishi mumkin. Xulq- 
atvomi harakatlantiruvchi tashqi stim ullardan bu kabi stimullami farqlay 
olish  uch u n ,  ulam i  motiv  deb  yuritish  m a’qulroq boiadi.  Zero  motiv
-  shaxsiy,  tashqi  tasodifiy  sharoitlarga  b o g liq   boim agan,  faollikning 
ichki m anbaiki, uning mavjudligi kishiga har joyda va har doim  m aiu m  
tarzda  harakat  qilish  im konini  beradi.  Taiim -tarbiyaviy  faoliyatning 
ichki motivasiyasi tashqi stimulyasiyaga ko‘ra, ancha kuchli hisoblanadi, 
shu  sababli  ham   effektiv  pedagogik  baho  sifatida  boladagi  ta iim   va 
tarbiyaning ichki  motivasiyasini  yuzaga keltiradigan va quwatlaydi.
Eng  yaxshi  psixologik-pedagogik  sharoitlar  ichki  motivasiyani 
keltirib  chiq arad i  va  bir  v aqtning  o ‘zida  uni  mos  keluvchi  tashqi 
stim ulyasiya  orqali  q u w atlab   b o rad i,  ya’ni  bolaning  psixologik  o ‘z- 
o ‘zini  shakllantirishga  intilishi  u n in g   uch u n   ijobiy  b o ig a n   tashqi 
sharoitlam i  yaratish bilan  m ustahkam lanadi.

---

Pedagogik  baholashning  effektivligi  haqidagi  ta s a w u rla r  in d i­
vidual  ham da  ijtimoiy-maxsus  xarakterga  ega.  Pedagogik  baholash 
tasaw urlarining individual xarakteri sh u n da nam oyon b o ‘ladiki,  uning 
effektivligi  b o la n in g   in d iv id u al  x u su siy a tla rg a,  u n in g  
m u h im  
ehtiyojlariga  bog'liq  bo‘ladi.
Pedagogik  baholashning  ijtim oiy-m axsus  xarakteri  h a q id a   so ‘z 
ketganda,  ikki  sharoit  inobatga olinadi.  Birinchidan,  turli  m adaniyat 
sharoitlarida  ta ’lim  va  tarbiya  tizim iga  turli  pedagogik b a h o la r  q o ‘l- 
lanilishi  kuzatiladi.  Ayrim  hollarda,  m asalan,  Shimoliy  A m erika  va 
?arbiy  Evropacha  ko‘rinishdagi  zam onaviy jam iyatlarda  eng  m aqbuli 
m oddiy  stim ullar  hisoblanadi;  islom   y o ‘nalishlaridagi  Osiyo  m ad a - 
niyatlari sharoitda axloqiy-diniy stimullar; b a’zi mamlakatlarda esa misol 
uch un   Y aponiyada  ijtim oiy-psixologik  stim ullar  e ’tiro f  etilad i.  Bu 
shuningdek,  bolalardagi shakllanayotgan ta ’lim  va tarbiya m otivlariga 
ham  dahldordir.  Ikkinchidan, pedagogik baholashning ijtim oiy-m axsus 
xarakteri  q o ‘lIanilayotgan sharoit  tarzidan  kelib chiqqan  ho lda  ushb u 
baho effektivligi xususiyatiga ko‘ra turlicha bo'lishi m um kin.
Turli  sharoitlarda  qoMIaniladigan  turli  pedagogik  baholar  b ir  xil 
valentlikka  (bola uchun ahamiyatli,  kadrli)  ega bo‘lmasligi  m u m k in   va 
bu  turli ehtim ollik darajasi bilan uning uchun m uhim  b o ‘lgan  ehtiyoj- 
lami amalga oshirilishiga olib keladi. M azkur sharoitda eng katta valentlikka 
ega  b o 'lg an   pedagogik  baho  m uvaffaqiyatga  erishish 
eh tim o lin i 
ta ’minlaydi.  Aytish joizki,  pedagogik baholashning personal aham iyati 
vaqt o‘tishi bilan o ‘zgarishi m um kin.  Bu holat ikki sabab tufayli yuzaga 
keladi.  Birinchidan, kishi ehtiyojlar iyerarxiyasi uning qondirilishi bilan 
sharoitdan  sharoitga  nisbatan  o ‘zgarib  boradi.  Bundan  tashqari,  yosh 
o ‘tishi  bilan  bolalarda  shaxsiy  o ‘zgarishIar sodir  b o lad iki,  u lar  u c h u n  
oldin  m uhim   hisoblangan baholar  bora-bora stimullashtiruvchi  rolini 
yo‘qotadi,  ulam ing  o ‘m ini  esa  boshqa,  yosh  davrlariga  xos  b a h o la r 
egallaydi.  N ihoyat,  bolalar  o ‘rtasida  individual  farqlanishlar  m avjud 
b o ‘lib,  ayrimlari  uchun  stimul  b o ‘lgan  narsalar ayrimlari  u c h u n   h ech 
qanday turtki  roli  o ‘ynay olmasligi  m um kin.
Asosiy  tushuncha  va  atam alar
Pedagogik  b ah o   va  uning  psixologik  jihatlari,  rah b a tla n tirish , 
jazolash,  pedagogik  baholashda  o ‘quvchining  o ‘ziga  xos  in d iv id u al- 
psixologik xususiyatlarini hisobga olish, pedagogik bahoning effektivligi, 
pedagogik b ahonin g   ijtimoiy  xarakteri.

---

Rezyume
Pedagogik baholashning o ‘ziga xos psixologik-pedagogik xususiyat- 
la rin i  o ‘rganish  natijalarig a  asoslanib,  shunday  xulosa  qilishim iz 
m um kinki,  yuqorida  e ’tiro f  etilganlar  pedagogik  baholashning  per­
sonal aham iyatini oshiradi  va bun d a quyidagi usullarni tartiblashtirish 
im konini  beradi;
1.  Baholashda  bolaning  individual  ehtiyojlari  va  qiziqishlarini 
aham iyatga olish va sistem atik tarzda o‘rganish.
2  Pedagog im koniyatida b o lg a n  stimullarga m os keluvchi etiyojlar 
va qiziqishlam ing aktualligini  hisobga olishi zarur.
3.  B olalarning  b a h o g a   nisbatan  ko‘nikish  hissini  oldini  olish 
m aqsadida pedagogik b a h o la r tizimiga yondashishni o ‘zgartirib turish 
lozim .
4 Pedagogik  b a h o la r  b o la   uchun  aham iyatli  b o ‘lgan  kishilar 
to m o n id an  q o ‘llanish kerak b o ‘ladi.
5. 
Pedagogik jara y o n d a  k atta e ’tibor ijtimoiy-psixologik stim ullar 
rolini  oshirishga  q aratish  kerak  b o ‘ladi,  chunki  ular ta ’lim  va tarbiya 
faoliyatidagi m otivasiyada hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
^