Ўзбекист0н рeспубликаси олий ва ўрта махсус таълим

Ранжировка шкаласи. Ранжировка шкаласи ўзга кўрсаткичлар билан солиштирилганда, қиёсланганда ҳосил бўлади. Кўрсаткичлар салмоғига кўра қаторлаштирилади (сараланади).
Масалан, синфдаги ўқувчилар айрим сифатларига кўра ранжировка қилинганда, корреляция ўтказишга имконият яратииади. Корреляция натижасида - ўқувчилар орасида руҳий ҳолат, сифатловчи ва тавсифий белгилар ҳамда бошқа ҳодисалар ўртасидаги боғлиқлик вужудга келади. Бунинг учун ташхисиовчи ўқитувчи қуйидагича жадвал тузиши лозим.

№ п/п	Ўқувчилар фамилияси, Исми	Биринчи тавсифий белгиси бўйича ўрни (ранги)	иккинчи тавсифий белгиси бўйича ўрни (ранги)	Ўринлар (ранглар) ҳар- хиллиги д	д^2
И.	Хаитова Зилола	3	2	1	1
2	Бердиев Равшан	7	3	4	16
3	Ахмедов Самад	2	15	-13	169
4	Дўстов Тоҳирбек	9	12	-3	9
5	Имомов Асилбек	11	7	4	16

Шундан сўнг, ранг (ўринлар) корреляцияси коеффициентини Спрннен формуласи бўйича ҳисоблаш мумкин:
_р и ⁶^^д2
с (н -1) н (н + 1)
Бу ерда н - синфдаги ўқувчилар сони.
Агар ҳисобланган коеффициент ижобий кўрсаткичга эга бўлса, унда ўрганилаётган икки ҳодиса ўртасида ижобий (тшғри) боғланиш мавжуд; Агар ҳисобланган коеффициент салбий кўрсаткичга эга бўлса, унда тескари алоқа мавжуд эканлигидан далолат беради, яъни муайян ҳодиса ёрқинроқ характерга эга бўлса, унда иккинчиси камроқ бўрттирилган бўлади. Бунда корреляция коеффициентининг абсолют катталиги = _Сп^_ _атроф₁₍ж_а жойлашади ва корреляция қилинаётган ҳодисалар ўртасида кучсиз боғланиш мавжуд:


¹ Корреляция - икки ҳодиса ўртасида боғлиқлик пайдо қилиш

1. 
   3 < жр_с| < 0,5 — текис (мувозанатли) боғлааниш;
   

°-⁵ ^ !^рс| < °>⁷ _ таъсир]; боғланиш;

1. 
   ⁷ “ л^фсл^< - кучли боғланиш;
   

1. 
   ⁹ ~ ^{с 1} - ўта кучли боғланиш.
   

Ранжировка шкаласида жуфтли солиштириш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Жуфтли солиштириш деганда, бирон-бир ўқувчидаги тавсифий белгилар бошқа ўқувчидаги айнан шу тавсифий белгилари билан солиштирилади. Агар муайян сифатлар иккала ўқувчида бир хил бўлса, унда ҳар иккаласи бир балл олишга муваффақ бўлади. Агар тадқиқ қилинаётган сифатлар биринчи ўқувчида иккинчисига нисбатан ёрқинроқ шаклланган бўлса, унда биринчи ўқувчига

• 
  икки балл, иккинчи ўқувчига - нол балл қўйилади. Ҳар бир ўқувчига қўйилган баллар йиғиндисидан шаклланганлик кўрсаткичининг миқдорий ўзгаришини аниқлаймиз.
  

Жуфтли солиштириш кўп вақт талаб қилмаслиги.математик ишлов беришда соддалиги билан ажралиб туради ва ушбу метод ўрганилаётган объект
н (н-1)
2
тўғрисида аниқ маълумот олишга имконият яратади:
бу ерда н ўқувчилар сони.
Номинал шкала- бу шкала бўйича ташхис қўйилганда ўқувчи- ёшларнинг сифатловчи белгиларига қараб қўйилади. Бунда мусиқавий қизиқишларни, математик қобилиятларни, спортга қизиқишини, санъатга ишқибозлигини дифференсиация қилиш мумкин. Масалан, ўқувчи-ёшларнинг санъатга бўлган қизиқишлари яққол намоён эканлигини белгилаш учун, шахсни сифатловчи белгиларга мос градацияланган иборалардан фойдаланиш мумкин. Демак, бундай хислатларни туркумлаш (А-В ёки, А=В, В=В) қандайдир белгисига кўра шундайлик ва фарқли томонлари, яъни белгининг сифат хусусиятлари муҳимлигини таъкидлаш жоиздир. Номинал шкалалаш- ўлчашнинг енг «паст» шкаласи. Бундай ўлчашда рақамлар нисбатан кам ишлатилиб, бирор категорияга мансубликни аниқлаш мумкин. Номинал шкалада модал ўлчов(миқдор), яъни енг кўп учрайдиган ўлчов бўлади. Агар синфда 14 нафар боланинг биттадан синглиси ёки укаси бўлса, 11 та боланинг иккитадан синглиси ёки укаси бўлса, 5 та боланинг учтдан, 4 та боланинг тўрттадан, 3 та боланинг бештадан ака- укалари бўлса, 4та бола оилада ягона фарзанд бўлса, бунда 14 (яъни биттадан синглиси ёки укаси борлар) модал миқдор ҳисобланади.
Тартибни аниқловчи шкала. Ташхислаш методларини констракциялашда тартибни аниқловчи шкалалардан фойдаланиш мумкин.
Масалан, ўқувчиламинг гуруҳларда мулоқотга киришувчанлигини аниқлаш учун улар тўғрисида «хомаки» материал тўплаш зарур. Сўнгра «хомаки» материалдан ёшларнинг киришувчанлик даражасини аниқлашга замин яратилади. Қуйидаги формула асосида ўқувчи-ёшларнинг у ёки бу сифатларини, тарбияланганлик даражаларини аниқлашга имконият яратилади:
РР=цумф-ф/2/Н. 100
Бунда, Р-шахсга олдиндан қўйиладиган баҳо (0 дан 34 баллгача
белгиланади);
ф-бир хил тавсифий хусусиятга эга бўлган ўқувчилар сони;
цумф-кумулятив частота;
Н-ташхис қилинувчи умумий ўқувчилар сони.
Агар ўқувчиларни инглиз тилидаги сўзларни билиши бўйича тавсифласак, уларнинг билимлари ҳажми бўйича турлича чиқади. Буни шундай мисолда кўриб чиқсак:
Ҳасан 28 та сўзни, Анвар 26 та сўзни, Умид 18 та сўзни, Нигора 12 та сўзни ва Акмал 9 та сўзни инглиз тилида ёд айтиб беришди, дейлик.
Буни чизмада тасвирласак, тартибни аниқловчи шкаланинг муҳим фарқли белгилари намоён бўлади:
Медиана

1 И 0 5	10	и	15	! 20		и 25	1 30		Н
ўрин	5		4	3		2	1
	Акмал	1	Нигора	Умид		Анвар	Ҳасан

Болаларга кетма-кетликда 1-5 гача ўринни белгилаш мумкин, лекин қатордаги ўринлами ажратувчи интервал турлича. Ўринлар ҳақида аниқ фикрлаш мумкин, бироқ улар ўртасидаги интерваилар ҳақида бундай дея олмаймиз.
26 та сўз биладиган 2- ўриндаги Анвар 4-ўриндаги Нигорадан 2 баровар кўп билади, деб ҳисоблаб бўлмайди, чунки 12 та сўз 26 та сўздан икки баровар кам эмас. Сбунинг учун медианани аниқлашга тўғри келади. Бу ўлчовнинг икки томонида ҳам бир хилдаги сон қолади. Бизнинг мисолимизда рнедиана Умиднинг натижасига тўғри келади. Бу шкала кетма- кетлик ва тартибни аниқлайди.