¤збекисон республикаси олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

6. Пойабзал учун материал сарфини хисоблаш

Материалларни фойдаланиш фоизи моделни қиёфаси ва конструкцияси, майдони, гурух навига боғлик соха меъёрий хужжатларига мос равишда танланади ва материални фойдаланиш меъёридаги изохларни хисобга олиб аниқлик киритилади.

Смена топшириғи учун бошланғич ва тайёрланган маълумотлар , ўрта миёна соф майдони ва комбинациядаги деталларни майдони, бичишда қабул қилинган комбинациялардан келиб чиққан холда материаллардан фойдаланиш кўрсаткичлари, ўртамиёна фойдаланиш фоизи, ташқи устки деталлар учун чарм эхтиёжи қуйидаги тенглама ёрдамида аниқланади.
2-жадвал

Деталларнинг номи	Тўпламдаги деталлар сони п	Юза дм^2 ўлчовида				Жойлаш- тириш фоизи У%
		битта детал а	тўпламга кирувчи деталлар Мк	2 та детал Кирувчи паралле- лограмм	Ҳамма детал- лар кирувчи паралле-лограмм
Бетлик	2	2,25	4,5	5,1972	5,1972	86,59
Дастак	4	2,2	4,4	2,557	5,114	86,04
Тилча	2	0,5	1	1,082	1,082	92,42
Дастак детали	2	0,35	0,7	0,7	0,7	100,00
ТОК	2	0,65	1,3	1,37	1,37	94,89
	12	Mk	11,9	Qk	13,4632	88,39

Р = У - 39/√W-100*b/W
Уср=Мк/Qк*100=88,39%

W=A/аср
Р=75,5
N=Мк/P*100=15,76 дм^2

7. Пойабзал деталларини серияга кўпайтириш.

Пойабзалларнинг янги модели асосан ёш-жинсий гурухнинг ўрта размери учун лойихаланади. Маълумки оммавий пойабзал ишлаб чиқаришда, пойабзаллар турли размерда ва тўлаликда ишлаб чиқарилади. Бир хил фасондаги, қолип ва пойабзални ва унинг деталларини турли размер ва тўлаликдаги қаторига серия дейилади. Қолип, пойабзал ва уни деталларини андазасининг сериясини ишлаб чиқиш усули, серияларга кўпайтириш ёки серияларга градация қилиш дейилади.

Градация сўзи лотинчадан олинган булиб, gradatio, секин-аста бир босқичдан иккинчи босқичга ўтишни билдиради.
Ахолини қулай ва лойиқ пойабзалга бўлган талабини қондириш учун қолипни, пойабзални ва уни деталларининг сериясини ишлаб чиқаётганда, антропометрия натижалари ва ундан келиб чиқадиган қонуниятлар асос қилиб олинади.


7.1. Абсолют ва нисбий орттирмалар ҳақида тушунча.

Қолипни (пойабзални) узунлик ўлчами ва тўлалиги ўзгарганда, унинг қолган ўлчамлари хам ўзгаради.

Антропометрия бўлимидан маълумки, узунлик бўйича оёқ панжасининг барча ўлчамлари, унинг умумий узунлигига пропорционал ўзгаради, яъни қуйидаги нисбатда бўлади.
K=L_i/L _мал ёки N_i/N _maл. = a_i/ а_мал. =l_i/l _мал.
Андаза, детал ва қолипларни асосий ўлчамларини размердан размерга ўтишдаги ўзгарувчанлиги абсолют ортирма дейилади.
Агар узунлик бўйича бир размердан иккинчи размерга ўтаётгандаги абсолют орттирма DN деб белгиланса, ёки Dа ва Dl лар қолипни ва пойабзални хохлаган узунликлари бўйича орттирмалари бўлса, у холда қидирилаётган, катта размердаги деталнинг узунлиги N_i, a_i ва L_i лар қуйидагича топилади:
N_i=N_мал+ DN; a_i=a_мал+ Dа; L_i=L_мал+ L
бу ерда:

Nмал	- маълум пойабзалнинг размери;
aмал ва Lмал	- маълум пойабзалнинг бошқа узунлик ўлчамлари.

Шу нарса маълумки, узунлик бўйича абсолют орттирма DN=5 мм га тенг, унда қолипни ва пойабзални узунлик бўйича ўлчамларининг нисбий орттирмаси бир хил бўлади, яъни
 =5/N_мал=Dа/а_мал= DL/ L_мал
ва хоказо, шундай қилиб узунлик бўйича нисбий орттирма, пойабзални (қолипни) N_мал. размерига боғлик экан. Қидирилаётган детални размери, маълум детални размеридан n номер фарқ қилса, яъни
N_i-N_мал =n бўлса, нисбий орттирма ng кўринишда бўлади.
Лойихаланаётган размердаги пойабзалнинг деталларини узунлик ўлчамларини абсалют орттирмасини, нисбий орттирмага алмаштириш ва баъзи ўзгартиришлар натижасида қуйидаги тенгламалар хосил бўлади.
N_i=N_мал(1±ng);
a_i = a_мал(1ng);
L_i=L_мал(1ng).
Бу ерда, n = N_i - N_мал қидирилаётган ва маълум размерлар орасидаги фарқ. Бу тенгламаларда 1+ng=К_у узунлик бўйича пропорционаллик коэффициенти деб белгиласак, юқоридаги тенгламалар қуйидагича кўринишда бўлади:
N_i=N_мал.*K _у ; a_i=a_мал.*K _ó ; L_i=L_мал.*K_y.
Кўндаланг кесим ўлчамлари Ш_мал, d_мал, С_мал, ва бошкалардан, бирорта эн ўлчамлари (масалан: Ш_мал - оёк панжасининг эни) ўзгарса, бошқа ўлчамлар унга пропорционал равишда ўзгаради.

Лекин кўндаланг кесимлар бўйича нисбий орттирмаси b, узунлик бўйича нисбий орттирма  га нисбатан антропология қонуниятларига асосан кичик бўлади. Шунинг учун К_у ва К_э турлича, яъни К_у>К_э деб хисобланади. Қолипларни кўндаланг кесим ўлчамларининг нисбий орттирмалари қуйидагича топилади:

=3/О_мал ; Ш/Ш_мал= О/О_мал,,
бу ерда, О_мал - маълум қолипни тутам қисмидаги периметри (қучоқ ўлчами).
Кўндаланг кесим ва баландлик d ўлчамларини топиш учун қуйидаги тенгламалардан фойдаланилади:
O_i=O_мал(1±n),
Ш_i = Ш_мал(1n),
С_i=С_мал(1n),
d_i=d_мал(1n).
Бу тенгламаларда агар катта детал ўлчами топилиш керак булса (+) ишораси, кичик детал булса (-) ишораси ишлатилади. Шуни таъкидлаш керакки, амалда бу қонунларга тўла амал қилинмайди, чунки пошнали пойабзал, кафт-бармоқ бўғимида бир мунча эгилиб туради. тутам қисмидаги эгилишни хисобга олиш учун, қолипни оёқ панжасининг кафт-бармоқ бўғимигача (1-2 йўналиш ) узунлик бўйича нисбий орттирма g ёрдамида, кейин (2-3 йўналиш ) g ва b ёрдамида узунлиги аниқланиши керак.