‘zbek ist n respublikasi

l-jadval

0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining daromadlar tarkibi (YalMga nisbatan foizlarda)

2005-y	2006-y	2007-y	2008-y	2009-y	2010-y
28,5	26 ,0	25 ,2	22 ,6	20,7	21 ,8
7,5	7,4	6,4	6,5	6 ,0	6,2
16,0	13,5	13,8	14,0	13,8	13,9
2,8	2,4	1,9	2,3	2 ,6	5,3
0,3	0,3	0,5	0,4	0,4	0,6
1,9	2,4	2 ,2	1,1	0,9	1,3

T.R Ko‘rsatkichIar

1. 
   Daromadlarning jami shu jumladan:
   

2. 
   bevosita soliqlar
   

3. 
   bilvosita soliqlar
   

4. 
   resurs to'lovlari va mol-mulk solig'i
   

ijtimoiy

5. 
   ^{infratuzilmani} rivojlantirish solig'i
   
6. 
   boshqa soliqlar va yig‘imlar
   

Manba. 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligining m a ’lumotlari asosida tayyorlandi.

0 ‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi lo‘g‘risida»gi Qonunga asosan davlat budjetining xarajatlariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Budjet mablag'larini oluvchilar uchun joriy xarajatlar;
   
2. 
   Joriy budjet transfertlari;
   
3. 
   Kapital xarajatlar. Bunga quyidagilar kiradi:
   

• 
  davlat ehtiyojlari uchun xorijda yer va boshqa mol-inulkni sotib olish;
  
• 
  davlat ehtiyojlari uchun yerga va boshqa nomoddiy aktivlarga huquqlarni sotib olish;
  
• 
  davlat zaxiralarini tashkil etish.
  

4. 
   Yuridik shaxslar uchun kapital maqsadidan xarajatlami qoplashga yo‘naltirilgan budjet transfertlari:
   

• 
  rezident-yuridik shaxslar va xorijiy davlatlarga budjet ssudalari;
  
• 
  budjet dotatsiyalari va davlat maqsadli jamg‘armalariga budjet ssudalari;
  
• 
  amaldagi qonunchilikda man etilmagan boshqa xarajatlar.
  

Biz 0 ‘zbekiston Respublikasida budjet mablag‘larini oluvchilar uchun joriy xarajatlarni quyidagi jadvalda ko‘rishimiz mumkin.

Quyidagi jadval m a’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, 2010-yildagi davlat budjeti xarajatlarining tarkibida ijtimoiy soha (ta’lim, fan, madaniyat, sport) xarajatlari asosiy o ‘rinni egallab turibdi. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining ulushi esa 2,2 % ni tashkil etmoqda. Milliy iqtiso- diyotni rivojlantirish xarajatlarining ulushi 3,4 % ni tashkil etmoqda va markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari ulushi 3,7 % ni tashkil etgan.

2. 
   jadval
   

0 ‘zbekiston Rcspublikasi Davlat budjeti xarajatlari tarkibi (YalM ga nisbatan foizda)

2005-y	2006-y	2007-y	2008-y	2009-y	2010-y
29 ,5	27,0	25,8	24,6	24 ,6	26 ,2
10,4	10,2	9,8		9,3	9 ,2
2,3	2,1	2,0	2,1	1,8	2 ,2
3,0	2,3	2,3	3,0	3,1	3 ,4

T/p ^{Ko'rsatkichlar}

1. 
   Xarajatlar jami shu jumladan:
   
2. 
   ijtimoiy soha
   
3. 
   ijtimoiy himoya markazlashgan
   
4. 
   iqtisodiyotni rivojlantirish
   

xarajatlari

markazlashgan

5. 
   

   6,0	5,0	4 ,7	3,3	2 ,7	3,7
   0,6	0,6	0,5	0,5	0,5	0,5
   7,2	6,8	6,5	6,4	5 ,6	6,1

   
   
   
   investitsiyalarni moliyalashtirish
   

xarajatlari

Davlat boshqaruv

6. 
   organlari, boshqaruv va sud organlarini
   

saqlash xarajatlari

7. 
   boshqa xarajatlar
   

*Manba. 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligining m a ’lumotlari asosida tayyorlandi.
Amaldagi qonunchilikka asosan, 0 ‘zbekiston Respublikasi budjet tizimida mahalliy budjetlar taqchilligiga yo‘l qo‘yilmaydi, shuning uchun davlat budjeti uchun budjet taqchilligi ko'zda tutiladi. Masalan, mamlakatimizda 2010-yil uchun davlat budjeti taqchilligi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 1,0 % qilib belgilangan edi. 0 ‘zbekistonda olib borilgan oqilona budjet-soliq siyosati natijasida 2010-yilda davlat budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 % profisid (daromadlarning xarajatlardan ko‘pligi) bilan bajarildi, budjetning daromad qismi esa prognoz ko‘rsatkichlaridan 39 % ziyod bo'ldi. Biz 3-jadvalda 0 ‘zbe- kiston Respublikasi davlat budjetining 2005—2010-yillardagi ijro darajasini ko'rish mumkin.

2. 
   jadva!.
   

O'zbekiston Respublikasi Davlat budjetining ijrosi (YalM ga nisbatan foizlarda)

T/P 1.	Ko‘rsatkichlar Budjet taqchilligi	2005-y —	2006-y —	2007-y —	2008-y —	2009-y —	2010-y —
2.	Budjet profisiti	0,1	0,5	1,1	1,5	0,2	0,3

*Manba. 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligining m a’lumotlari asosida tayyorlandi.

Yuqoridagi jadval m a’lumotlari shuni ko‘rsatmoqdaki, m am la­ katimizda davlat budjetining taqchilligi 2005-yilgacha doimiy ravishda saqlanib kelingan. Agar 2009-yilda davlat budjetining proflsiti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,2 % m iqdorida tashkil topgan b o ‘lsa,

ushbu ko‘rsatkich 2010-yilda 0,3 % miqdorini tashkil etdi. Faqatgina, mamlakatimiz iqtisodiyotida ijobfy o ‘zgarishlar, yalpi ichki mahsulot- ning o ‘sish sur’atlari 8,5 % ni tashkil etishi, shu jumladan sanoat ishlab chiqarishi 8,3 % ga, qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish esa 6,2 % ga o ‘sishi natijasida ham da inflatsiya darajasi 7,3 % ni tashkil qilishi tufayli 2010-yilda davlat budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 % profisit bilan bajarildi.

2006-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni liberalizatsiya va modernizatsiya qilish, xo'jalik yurituvchi subyektlardan soliq yukini kamaytirish, soliqlarning rag'batlantiruvchi rolini oshirish yo'nalishida aniq chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ushbu holat esa mamla- katimizda davlat budjetining daromadlari ko‘payishiga hamda soliq to'lovchilar soni ortishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi deb hisoblanadi.

9. 
   . Soliq tushunchasi va uning obyektiv zarurligi
   

Insonlardan soliqlar undirish, fikrimizcha asr kabi uzoq o ‘tmishga egadir. U yoki bu shakllarda soliqlar to‘g‘risidagi tushunchaning paydo bo'lishi eramizdan avvalgi birinchi ming yillikka borib taqaladi, ya’ni quldorlik tuzumidan boshlab mavjuddir. 0 ‘tmishning klassik davlatlari hisoblangan Rim, Afina va Spartada, odatda, soliqlar undirilmagan va ulami undiruvchi doimiy muassasa bo‘lmagan. Ozod fuqarolar o ‘z shaxsiy mablag‘larini sarflaganlar. Lekin shuni ta’kidlash lozim-ki, u davlatlarda bozorlarda, shahar darvozasi oldida va portlarda barchadan turli yig‘imlar va bojlar undirish mavjud bo‘lgan.

Soliqlarning yuzaga kelishini, odatda, davlatning paydo bo‘lishi: davlat organlarining tashkil etilishi, davlat apparatiga jam iyatni boshqarish bo'yicha ijtimoiy-siyosiy vazifalarni yuklanishi, davlat xarajatlarini ortislii va markazlashgan moliyaviy resurslarni shakllanishi kabi omillar bilan izohlanadi. Davlat o‘ziga yuklatilgan ijtimoiy-siyosiy vazifalarni bajarish uchun m a’lum xarajatlarga ehtiyoj sezadi. Ushbu ehtiyojni qondirishda esa soliqlar asosiy o ‘rinni egallagan.

Soliq mohiyati hamda soliq tushunchasini ochishda, fikrimizcha eng aw alo asosiy ikki aspekt muhim ahamiyatga egadir. Ulardan birinchisi bo‘lib, soliq bu — obyektiv iqtisodiy kategoriya hisoblanadi va soliq o ‘zining ichki (obyektiv tomondan) mohiyatiga ega. Ikkinchisi b o ‘lib, soliqlarni haqiqiy iqtisodiy hayotda foydalanish jarayonida uning ichki mohiyatining aniq huquqiy shakllarda yuzaga chiqishidir. T a ’kidlab o'tilgan ikki aspekt o ‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldirib

turadi, hayotda ular yagonalikda qo'llaniladi. Lekin ushbu aspektlar o ‘rtasidagi tafovutlarni ajrata bilish lozim.

Soliqlar obyektiv iqtisodiy kategoriya sifatida soliqlarning asosiy m ohiyatlarini o ‘zida aks ettiruvchi asosiy tushunchadir. Asosiy kategoriya sifatida u o ‘zida obyektiv iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi- ning hosilasi hisoblanadi. Soliqlarning obyektiv tom onidan aniq iqtisodiy hayot holatiga bog‘liqligi emas, balki ushbu kategoriyani vujudga keltirgan omillar bilan aniqlanadi.

Soliqlarning subyektiv tom onidan, ya’ni ularning aniq shakillari, stavkalari va boshqalar, soliqlarning amal qilishining tashqi tom onidan ko‘rinishi bilan aniqlanadi. Bu yerda juda muhim ahamiyatga ega omillar mavjud. Ushbu omillarga quyidagilar kiradi: davlatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanganlik darajasi; m a’lum davlatdagi soliq tizimidagi milliy a n ’analar; jamiyatni m a’lum vaqt doirasida hal etiladigan vazifalar maqsadi hamda kengligi va boshqalar. Demak, soliqlarning subyektiv tomonidan ko'rinishi uning haqiqatda qo‘llanilishi jarayonida yuzaga chiqadi.

Davlatning rivojlanishi, unga yuklatilgan vazifalarning doirasini kengayishi natijasida soliqlarning ahamiyati oshib bordi. Davlat o ‘z faoliyatida endi nafaqat soliqlar va ular bilan bir qatorda turli yig‘im lardan ham foydalana boshladi. Biz soliqlar va yig‘im lar tushunchasiga ta ’rif berib, ular o ‘rtasidagi farqni yoritishga harakat qilamiz.

Soliq deyilganda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridik va jismoniy shaxslardan ularga mulkchilik, xo ‘jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv huquqida tegishli bo ‘lgan pul mablag‘larini davlat va (yoki) munisipal tuzilmalarni moliyaviy ta ’minlash maqsadida begonalashtirish shaklida undiriladigan majburiy, yakka tartibdagi qaytarib berilmaydigan to‘lov tushuniladi.

Yig'im deganda toianishi yig‘im to ‘lovchilar manfaatlarini ko‘zlab davlat organlari, mahalliy o ‘z - o ‘zini boshqaruv organlari, boshqa vakolatli organlar va mansabdor shaxslar tom onidan amalga oshi- riladigan yuridik ahamiyatga molik xatti-harakatlar amalga oshi- rilishining shartlaridan biri bo‘lib hisoblanadigan, yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan majburiy badal tushuniladi, bunga muayyan huquqlam i taqdim etish yoki maxsus ruxsatnomalar (litsenziyalar) berish ham kiradi.

Demak, soliqlar bu pul munosabatlarini ifoda etuvchi va ushbu munosabatlar bir tomondan vakolatli davlat organlari hamda ikkinchi

tomondan soliq to ‘lovchilar, ya’ni mulkchilik shaklidan qat’i nazar xo'jalik yurituvchi subyektlar hamda aholi turadi. Bu munosabatlaming asosiy ko'rinishi hisoblangan majburiylikdan tashqari qaytarib olmaslik ham yuzaga chiqadi.

Soliqlarning mohiyatini ochishda eng awalo uning majburiy to'lov ekanligi yuqorida e ’tirof etildi. Lekin bu majburiylik demokratik tamoyilga egadir. H ar bir m am lakatda soliqning har bir shakli davlatning qattiq talablari va jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy holatni e ’tiborga olgan hoida faqatgina yuqori davlat organi (senat, Parlament, duma va boshqalar) tomonidan qabul qilinadigan qonun bilan amaliyotga kiritiladi va tartibga solib turiladi. Bu omil esa soliq­ larning huquqiy asosga va demokratik m e’yorlarga ega ekanligidan dalolat beradi.

Shuni ta ’kidlash lozim-ki, soliqlar o ‘z mohiyatiga asosan hamda yig'imlardan farqli ravishda uzoq yillar faoliyat ko'rsatishi mo'ljallan- gan majburiy munosabatlar hisoblanadi. Amaliyotga kiritilgan har bir soliq xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi uchun tushunarli bo'lishi hamda soliq to'lovchilar bu soliqlarni to‘lashni bilishligini talab etadi. Soliq to'lovchilar har bir soliq bo'yicha m a’lum muddat o‘tgandan so'ng muayyan tajriba va tushunchaga ega bo'ladi.

Soliqlarning m ohiyatini ochishda uning dem okratik to 'lov ekanligiga e ’tibor qaratish lozim boiadi. Davlat tomonidan amaliyotga kiritilayotgan soliq eng aw alo uni kim tomonidan va qancha miqdorda to'lanishiga asoslanadi. Xo'jalik yurituvchi subyektlarning faoliyat turiga qarab soliq turi va uning stavkasi ajratiladi. Mulkchilik shaklidan qat’i nazar xo'jalik yurituvchi subyektlar bir xil soliq va bir xil stavkada to'lamaydi. Demokratik to'lov sifatida soliq turi ularning faoliyat turiga qarab undiriladi. Masalan, qishloq xo'jalik sohasi uchun bir xil soliq turi, tijorat banklari uchun boshqa xil soliq turi va stavkasi qo'llaniladi. Mamlakat aholisi uchun ham soliq undirishda demokratik tamoyillar mavjud. Agar fuqarolarning daromadi kam bo'lsa, unga nisbatan past soliq stavkasi va buning aksi fuqaroning daromadi yuqori bo'lsa yuqori soliq stavkasi qo'llaniladi. Bundan tashqari, soliq undirilishida turli soliq bo'yicha imtiyozlar tizimidan foydalaniladi va bu omil ham soliqlarning demokratik to'lov ekanligidan dalolat beradi.

Soliq to'langandan so'ng soliq to'lovchi yuridik va jismoniy shaxslar o 'z majburiyatlarini bajaradi. Ushbu majburiyatni bajargandan so'ng har qanday soliq to'lovchi davlat tomonidan soliqlarni qaytarib berish

majburiyatini bajarish yuzasidan faoliyatiga hech qanday huquqiy asosga ega bo'lm aydi. Shuni t a ’kidlash lozim -ki, davlat budjeti tomonidan soliq to'lovchilaming ayrim toifalariga u yoki bu ko'rinishda to ‘lovlarni to ‘lanib kelinishi t a ’kidlab o ‘tgan soliqlarni qaytarib bermaslik tamoyili mohiyatini o ‘zgartirmaydi. Bu holatlarda soliq to‘lovchi amaldagi qonunchilik asosida davlat budjetidan belgilangan to ‘lovlarni olish bilan bir vaqtda belgilab qo'yilgan soliqlarni o ‘z muddatida hamda to i iq miqdorda to'lashi majburiydir. Soliqlarning m a’lum qismini har xil ko‘rinishdagi to'lovlar shaklida qaytarib berishlik bu doimiy iqtisodiy munosabatlar emas, balki jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini hisobga oigan va m a’lum muddatga mo'ljallangan holat hisoblanadi.

Soliqlar obyektiv taqsim lash m unosabatlari orqali jam iy a td a ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha jabhalarida ishtirok etish va ishlab chiqarish munosabatlariga aylanadi. Bu holat esa, soliqlar o ‘z mohiyatiga asosan iqtisodiy bazisni ifodalaydi. Shu asosda iqtiso- diyotda turli soliqlar yordamida ishlab chiqarishni qiziqtirish, m ahsu- lot ishlab chiqarishni ko'paytirish va iste’molni kengaytirish yoki buning aksi, ba’zi sohalar faoliyatini cheklash maqsadida foydalanish mumkin bo'ladi. Bu esa eng aw alo davlatning m a’lum davrdagi soliq siyosatidan keiib chiqadi.

Soliqlar o ‘z mohiyatiga asosan faqatgina davlat ixtiyoridagi to ‘lov hisoblanadi. Shuning uchun har bir davlatda amaliyotga kiritilgan soliqlar faqatgina davlat markazlashgan pul fondlari hisoblangan davlat (Respublika va mahailiy budjetlar) budjetiga kelib tushadi, Soliqlar boshqa budjetdan tashqari fondlarga tushmaydi. Davlat budjetiga kelib tushgan soliqlar esa budjet daromadiar qismida asosiy ulushni cgallaydi.

Soliqlar m o h iy a tin i c h u q u r ro q o c h ish d a u lar b a ja rad ig a n funksiyalarni yoritish lozim b o ‘ladi. Quyida soliqlar bajaradigan funksiyalar haqida fíkr yuritishgo harakat qiliriadi.

9.