Збек и с то н республикаси олий ва урта махсус таълим



Download 8,79 Mb.
Pdf ko'rish
bet67/83
Sana25.02.2022
Hajmi8,79 Mb.
#288441
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   83
Bog'liq
Qadimgi va O'rta asr G'arbiy Yevropa falsafasi (S.Yo'ldoshev va b.)

КУрК^ан 
шогирди Фома уни синдирган эмиш. Альберт фалса­
фий, табиий-илмий, илохиётчиликка булган ^изи^ишлари шу 
даражада кенг булганки, унга универсал доктор, деган унвон 
беришган. XIV асрдан бошлаб эса у Буюк Альберт деб атала 
бошлаган. Бу машхур немис схоласти узи мантилий жихатдан 
изчил ягона фалсафий ва илохиётчилик тизимини яратмаган. 
Бу вазифани факдт унинг шогирди Фома бажарди. Лекин Аль- 
бертсиз Фоманинг бу ишни бажариши кийин эди. Асосий ма- 
салаларда улар \амфикр эдилар.
Фома Аквинский 1225 йилда турилган. У граф Ландольф 
Аквинскийнинг угли эди. У Монтекассино шахридаги бенедикт- 
лар монастирида тарбияланган, Неаполь университетида эркин 
санъатни урганган. 17 ёшида доминиканлар орденига аъзо булиб 
киради. У ердан уни Парижга укишга юборишади. У ерда унинг 
укитувчиси Буюк Альберт булиб, кейинчалик у билан Кёльнга 
кайтади. 1252 йилда у яна Парижга кайтади ва у ерда уз ук,иши­
пи давом эттиради. Италияда булганда Аристотел асарлари би­
лан танишади. 1268—1272 йилларда яна Парижда булади. Бу 
ерда ило\иётдан машхур укитувчи булиб танилади, куп схоласт- 
лар билан илохиётнинг мухим масалалари буйича бахс юрита- 
ди. 1274 йилда Лион шахрига сафарга чикканида Террагино 
шахри як,инидаги Фоссанова монастирида вафот этади. Унга 
мулойимлиги туфайли «Фаришта доктор», деган лакдб бериша- 
ди. Фома Аквинскийнинг ижодий мероси хам Альбертники син- 
гари бой. Унинг асарларини куйидаги гурухларга ажратиш мум­
кин:
1. Аристотелнинг «Аналитика», «Никомах этикаси», «Мета­
физика», «Физика», «Жон хдкдца», «Осмон ва ер хдкдца», 
«Табиий нарсаларнинг вужудга келиши ва улим хаки да», «По­
литика» ва бошкд асарларига ёзилган шархлар.
2. Кичик фалсафий рисолалар. Уларнинг ичида энг мухими 
«Аверроэсчиларга карши акднинг бирлиги хаквда».
3. Умумлаштирувчи илохиётчилик рисолалари. Улардан энг 
мухимлари — «Пётр Ломбардскийнинг китобларига шархлар», 
тугалланмаган «Илохиёт умумлашмаси».
4. «Саволлар» деб аталмиш асарида турли илохиёт рухидаги 
масалалар тахлил кил и над и. Бунда уша даврдаги укитувчилар, 
талабалар уртасидаги турли бахслар, мунозаралар, савол-жа- 
воблар, ундаги айрим муаллифлар куллаб-кувватланади.
5. Христиан акдцашунослиги буйича кичик рисолалар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6. Апологетик ижод, яъни христианлик динининг асослари- 
ни химоя килувчи рисолалар, масалан, «Мушрикларга кар- 
ши», «Арманлар, грекларга карши каратилган диннинг асосла- 
ниши», «Юнонлар хатолари хакдда».
7. ХУКУ к,, давлат, жамият фалсафаси хакида рисолалар.
8. Орденлар ва уларнинг кридалари мохияти х,ак,идаги рисо­
лалар.
9. Мукаддас китобни тал кин килувчи рисолалар.
Лекин унинг асосий асарлари «Илохдёт умумлашмаси» ва 
«Мушрикларга к,арши умумлашма», «Илохиёт умумлашмасида» 
католик дини акддашунослиги ишлаб чикилган. Бу асар умуман 
схоластик илохиётшуносликнинг асосидир. Аквинский фан ва 
дин муносабатлари масаласини аник ишлаб чиккан. Унингча, 
фаннинг вазифаси дунёдаги к,онуниятларни тушунтириш. Шу- 
нингдек, Аквинский объектив, тугри билимга эга булиш мум- 
кинлигини тан олади. У факат инсон акдининг фаолиятигина 
хакдкат була олади, деган тасаввурларни хам инкор килади. 
Унингча, билим ичкарига, фикрларнинг субъектив шаклларига 
эмас, объектга, ташкарига каратилиши керак.
Лекин билим объектив ва хакикат булишига карамасдан, у 
Х а м м а
нарсани камраб ололмайди. Фалсафий, метафизик би­
лим дунёси устида бошка бир дунё борки, у билан илохиёт 
шугулланади. Бу дунёга тафаккурнинг табиий кучи билан ки- 
риш мумкин эмас. Бу масалада Аквинский илк схоластиканинг 
айрим вакилларидан фарк килади. Масалан, Ансельм, Абеляр- 
лар христиан акидашунослигининг хамма сохаларини акд би­
лан эгаллаш мумкин, деб хисоблаганлар. Фома Аквинский таъ- 
лимотича, христианлик динининг ута мухим сирлари фалсафа 
ва билимдан ташкарида булади. Масалан, уч худоликнинг яго- 
налиги бунга мисол була олади. Бу ерда ran гайритабиий хакикат- 
лар хакида кетаяпти. Масалан, илохий каромат, шафоат, иноят 
ва х-к- факат эътикоддадир. Лекин унингча, фан ва дин уртаси- 
да карама-каршилик йук- Христиан дини акддан устун туради, 
лекин акдга карама-карши эмас. Хакикат факат битта, чунки у 
худодан келиб чикади. Христиан динига карши инсон акди 
позициясидан карама-карши куйилган далиллар комил, ило- 
хий акдга карама-каршидир. Инсон тафаккури эга булган воси- 
талар эса етарли эмас. Бундай фикрни Фома хамма вакт узи- 
нинг бахс юритувчи рисолаларида таъкидлайди. Бу мунозарали 
рисолалар мушрикларга хам, христиан шаккокларига хам каР- 
ши каратилган эди.
Унингча, фалсафа илохиётга, динга шунинг учун хизмат 
килиши керакки, у диний хакикатларни акс эттиради, уларни 
тафаккур категорияларида талкин килади, шунингдек, динга 
Карши булган сохта далилларни инкор килади. Фалсафанинг 
узи гайритабиий хакикатни исбот килолмайди, лекин унга кар-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ши куйилган далилларни кучсизлантиради. Аквинский дунёкд- 
рашида ило>у4ётнинг куроли сифатидаги фалсафанинг роли му- 
каммал уз аксини топган.
Аквинскийнинг борлик, хдкддаги таълимотида Аристотел таъ- 
лимотининг унсурлари яна х,ам купрок намоён булади. Пекин 
Фома Аристотелнинг табиий-илмий к,арашларини мавхумлаш- 
тиради. Ундан факат христиан ило^иёти учун хизмат к,илиши 
мумкин булган жих,атларинигина сак«лаб колишга уринади.
Унингча, олам бир неча бир-биридан ажралган поюналарга 
булинган тартибда мавжуддир. Энг куйи погона — улик табиат. 
Унинг устида усимлик ва х,айвонот дунёси мавжуд. Улардан эса 
энг юк^ори погона одамлар дунёси келиб чикдди. Одамлар дунё­
си гайритабиий, рух,ий дунёга }пгиш боск,ичидир. Хамма мавжуд 
нарсаларнинг мак^сади, маъноси, олий даражасининг биринчи 
мутлак сабаби, энг комил реаллик — худодир. Аквинский Арис­
тотел метафизикасини Платон гоялари билан к,ориштиради. Бу 
айникса, эстенция ва экзистенция (мо\ият ва ,\одиса) тушун- 
чаларини тал кин кил ганда равшан намоён булади. Унингча, \ар 
бир, х,ам якка, \ам ило^ий мутлак шаклдаги мавжуд нарсалар 
мох,ият ва хрдисадан иборат. Хар бир нарсанинг мох,ияти якка, 
айрим эмас, балки жинс хусусиятлари белгиларида мавжуддир. 
Худо мох,ият, мавжудлик (\одиса) билан бир хилдир. Хамма 
яратилган нарсаларнинг мо^ияти эса, аксинча, уларнинг мав­
жудлик \олатига мос келмайди, чунки у уларнинг яккалик 
хрлатидан келиб чикмайди. Хар бир якка нарса яратилган, бошкд 
омиллар туфайли мавжуд. Улар тасодифийлик ва шартланган- 
лик характерига эга. Факат худогина мутлак,, шартланмаган, 
шунинг учун у зарурий вужуддир, чунки зарурият унинг мо\и- 
ятидадир. Худо олий, вужудий борликдир. Яратилган нарсалар 
мураккаб борликдир. Мох,ият ва мавжудлик (х,одиса) х,аквдаги 
Аквинский таълимоти худо ва дунё узаро муносабатлари маса- 
ласини дуалистик ^ал килади. Бу эса христиан монотеизми 
(яккахудолик)нинг асосий тамойилларига мос келади.
Аквинский, шунингдек, Аристотелнинг материя ва шакл 
кахегориялари ^акидаги таълимотидан \ам фойдаланади. Унинг­
ча, моддий нарсалар ноаник, пассив материя ва фаол шакл- 
нинг бирикмасидан иборат. Нарсалар шаклнинг пассив материяга 
киришлари оркали реалликка, ^одисага, вокеликка айланади. 
Шакл л ар материядан ажралган фаришталар ва ру>утар каби 
гоялар тарзида мавжуддир. Бу Аквинский таълимотини Аристо­
тел таълимотидан жидций фаркдантиради, чунки Аристотелда 
шакл материя билан \амма вакт бирликда булади. Факат шакл- 
лар шакли — худогина танасиз мавжуд. Моддий ва рух,ий олам 
уртасидаги фарк шундаки, моддий олам материя ва шаклдан 
иборат, ру\ий олам эса факат шаклга эга.
Аквинскийнинг шакл ^акдцаги таълимоти билан бевосита 
универсалийлар х,акидаги таълимоти богланган. Бу масалада у
www.ziyouz.com kutubxonasi


муьтадил реализм позициясида туради. Унингча, биринчидан, 
универсалий (умумий тушунча)лар якка нарсалар мохияти шак- 
лида мавжуддир. Иккинчидан, улар якка нарсаларни мавхум- 
лаштириш жараёнида инсон онгида мавжуддир. Учинчидан, улар 
илохий онгда якка нарса ва хрдисаларнинг идеал образи сифа­
тида нарсаларгача мавжуд булади. Худди шу учинчи хил кури- 
нишда Аквинский таълимоти, Аристотел таълимотидан фарк 
килади.
Аквинский таълимотича, худонинг бордоти акд билан ис- 
бот кдлинади. У Ансельм Кентерберийский томонидан тал к, и н 
Килинган худо борлигининг онтологик исботини инкор килади. 
Унингча, «худо бордир», деган ибора акд учун равшан ва тугма 
эмас. Худонинг борлиги исбот килиниши керак. Фома Аквинс­
кий худо борлигининг бешта исботини келтиради.
Биринчи исбот табиатда ^аракатнинг мавжудлигидир. Хар 
бир харакат килаётган нарса бошка кандайдир бирон нарса 
оркали харакатга келади. Лекин бу харакатнинг давоми узлук- 
сиз булиши мумкин эмас, чунки биринчи «харакатга солув- 
чи» хам, у туфайли харакат кдлаётган нарса хам биринчи хара­
кат килаётган нарса туфайли харакат килади. Биринчи хара­
катга солувчининг мавжудлиги шу билан белгиланади. Бу эса 
худодир.
Худо борлигининг иккинчи исботи таъсир килувчи сабаб- 
нинг мохинтидан келиб чикади. Дунёда кагор таъсир килувчи 
сабаблар бор. Бирон нарса таъсир килувчи сабабчисисиз були­
ши мумкин эмас. Акс ходда, у узидан-узи илгари булиб колар- 
ди, бу мумкин эмас. Демак, кандайдир биринчи таъсир килув­
чи сабаб борки, у худодир. Худо борлигининг учинчи исботи 
тасодиф ва заруриятнинг узаро муносабатидан келиб чикади. 
Бу узаро муносабатлар занжирини хам узлуксиз тасаввур килиш 
мумкин эмас. Тасодифий нарса зарурий нарсага боглик- Бу за- 
рурий нарсанинг зарурийлиги эса, ё бошка зарурий нарсага 
боглик, ёки унинг зарурийлиги узида мавжуд. Окибатда шу 
нарса аникданадики, кандайдир биринчи зарурият борки, у 
худодир.
Худо борлигининг туртинчи исботи бирин-кетин келади- 
ган, хамма ерда, хамма нарсада мавжуд булган камолот дара- 
жаларининг мавжудлигидир. Энг олий даражадаги камолот да- 
ражаси борки, у хам худодир.
Худо борлигининг бешинчи исботи телеологик исботдир, 
яъни хамма нарсаларнинг максадга мувофик яратилганлигидир. 
Унинг асосида бутун табиатда намоён буладиган фойдалилик 
ётади. Бу таълимот буйича, хамма нарса, хатто фойдасиз ва 
тасодифий булиб куринган нарсалар хам кандайдир максадга 
интилган, бирон маънога эга, бирон фойдаси бор. Демак, шун­
дай бир онгли мохият борки, хамма табиий нарсаларни мак­
садга йуналтиради. Бу худодир.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Албатта, куриниб турибдики, бу таълимот маълум даражада 
Аристотел ва Августин таълимотларига хам як,ин. Худонинг мо- 
\ияти хасида гапириб, Аквинский уртача йулни танлайди. Унинг 
фикрича, худони англаш, билиш уч хил маънода булиши мум­
кин. Табиатдаги илохий таъсир воситаси билан, яратувчи ва 
яратилганнинг мослиги асосида англанади, чунки тушунчалар 
илохий яратишни англатади. Хар бир нарса факдт чексиз, ко- 
мил худо борлигининг заррачаси сифатида тушунилиши мум­
кин. Инсоннинг билими хамма нарсада комил эмас, лекин у 
бизга мукаммал, мутлак, борлик, сифатидаги худони билиши- 
мизга ёрдам беради.
Шунингдек, мукдддас китоб ёки илохий каромат хам бизни 
худони коинотнинг яратувчиси сифатида билишга ургатади. Ак­
винскийнинг таъкидлашича, яратилиш факдг илохий каромат 
оркдли билиш мумкин булган реалликка хосдир. Яратиш жараё- 
нида худо уз илохий гояларини амалга оширади. Бу ерда Ак­
винский яна Платон гояларини бошкдчарок, шаклда талк,ин 
кдлишга уринади.
Фома Аквинский таълимотида инсон жонининг мохияти 
масаласи хам мухим урин эгаллайди. У купгина рисолаларида 
сезгилар, хотира, айрим рухий крбилиятлар, уларнинг узаро 
алокдлари, билиш хак,ида ёзади. Бу масалада хам у Аристотел- 
нинг пассив материя ва фаол акд хакдцаги таълимотидан ке­
либ чикдци. Унингча, жон 

Download 8,79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish