Збек и с то н республикаси олий ва урта махсус таълим



Download 8,79 Mb.
Pdf ko'rish
bet68/83
Sana25.02.2022
Hajmi8,79 Mb.
#288441
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   83
Bog'liq
Qadimgi va O'rta asr G'arbiy Yevropa falsafasi (S.Yo'ldoshev va b.)

\амма
хаётий вокеа ва жараёнларда 
шакллантирувчи тамойил, мохиятни ташкил этади. Инсон жони 
танасиз, материясиз соф шакл, материяга боглик; булмаган 
рухий субстанциядир. Унинг йукдлмаслиги ва улмаслиги шу 
билан белгиланади. Жон танага боитк, булмаган субстанция 
экан, демак, у тананинг йу^олиши билан йук,олмайди. У соф 
шакл сифатида уз-узидан йу^олмайди.
Шундай к;илиб, Аквинский инсоннинг мангуликка ташна- 
лигини рухий субстанциянинг улмаслигининг исботи деб хисоб- 
лайди. Бу нарса эса, якка жонлар устида турувчи кандайдир 
умумий жоннинг улмаслиги хакидаги Ибн Рушд (Аверроэс) 
таълимотига зиддир. Айрим рухий кувватлар, уларнинг хусуси- 
ятлари масаласида хам Фома Аристотел таълимотидан келиб 
чикдди. Унингча, усимликларга хос булган, модда алмашини- 
ши ва купайиши хусусиятига эга булган усимлик (вегетатив) 
жони бор. Ундан ю^орирок, погонада сезиш, хис к,илиш, инти- 
лиш, эркин харакат к,илиш хусусиятларига эга булган хайвонот 
жони туради. Инсонда эса бу хусусиятлардан ташк,ари онглилик 
хусусияти — акд бор. Инсон онгли жонга эга. Бу онгли жон 
узида юк,оридаги икки хил жоннинг вазифаларини хам бажара- 
ди.
Аквинский акдни иродадан устун куяди. У шундай фикр 
юритади: «Агар биз нарсаларни уларнинг ички мохияти оркдли 
эмас, балки ташк,и куринишлари асосида билар эканмиз, де­
www.ziyouz.com kutubxonasi


мак, биз уз жонимизни бевосита эмас, билвосита, интуиция 
оркали биламиз». Аквинский жон ва билиш хакидаги таълимо- 
ти рационалистик рух билан сукорилган. Доминикан ордени- 
нинг монахи булган Аквинский таълимоти францискан монах- 
ларининг факат психология сохасида эмас, бошка сохдлардаги 
карашларига хам к,арама-к,аршидир. Францискан монахларининг 
карашларида инсон билишининг фаоллиги таъкидланади. Ак­
винский эса Аристотел таълимотига илова килиб, билишнинг 
пассив характерини курсатади. Билишда у борликнинг образли 
кабул килинишини таъкидлайди. Агар образ хаки кий борлик 
билан мос келса, билим тугридир.
Инсон билимининг манбаи масаласида хам Фома дастлаб 
Аристотел таълимотидан келиб чикади. Унингча, билишнинг 
манбаи илохий гояларни ёки уларни хотирлашда эмас, балки 
тажрибада, хиссий кабул килишдадир. Билимнинг махсули сез- 
гилардан келиб чикади. Хиссий тажриба факат якка, айрим 
нарсаларни акс эттиради. Ак/тнинг объекта эса айрим нарса- 
ларнинг мохиятидир. Мохиятни билиш мавхумлаштириш орка­
ли амалга ошади.
Аквинский узининг жон ва билиш хакидаги таълимоти асо- 
сида ахлокий таълимотни яратди. Ахлокий фаолиятнинг белги- 
ловчи омили деб Аквинский ирода эркинлигини курсатади. Бу 
масалада хам у Августин ва францисканлар таълимотига карши 
чикдди. Олижаноблик белгилари сифатида Аквинский юнон фал- 
сафасидаги турт фазилат: донолик, жасурлик, муътадиллик, 
адолатдан ташкари яна уч христианлик олийжаноблигини: — 
иймон, умид ва мухаббатни эътироф этади. Олижаноблик 
хакидаги Аквинский таълимоти мураккаб, лекин бу таълимот- 
нинг марказий гояси одций. Бу куйидаги гояга асосланади: ин­
сон табиати акддир. Демак, ким акула карши булса, у инсонга 
хам каршидир. Акд иродадан устун ва уни бошкаради. Унингча 
Хаётнинг маъноси бахтдир. Бахтни эса у худони шуур килиш ва 
билиш деб хисоблайди. Билиш инсоннинг энг олий вазифаси- 
дир. Худо — билишнинг тубсиз манбаи. Инсоннинг охирги мак- 
сади худони шуур килиш, билиш ва унга мухаббатдир. Бу мак­
садга эришиш й^ли синовларга туда. Акл инсонни ахлокий 
тартибга етаклайди. Ахлокий тартиб — бу илохий конунлардир. 
Акд абадий рохат ва бахтга эришиш учун нима килиш керак- 
лигини инсонга ургатади.
Аквинский табиат, моддий дунё, табиий-илмий масалалар 
билан хам кизиккан. У энг аввало ахлокий дунё, демак, жамият 
масалалари билан кизикади. Унинг диккат марказида маънавий 
ва ижтимоий масалалар алохида урин эгаллайди. Кдцимги юнон- 
лар сингари у хам одамни энг аввало жамиятда, давлатда олиб 
Карайди. Давлат умумий фаровонлик хакида гамхурлик килиш 
вазифасини бажаради. Лекин Аквинский ижтимоий тенгликка 
мутлак карши чикади. Табакаланиш фаркутари абадийдир, дей-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ди у. Куйи табацалар уз хужайинларига буйсунишлари керак, 
умуман, бутун христианлар учун буйсуниш — олижанобликдир. 
Давлатнинг энг афзал шакли монархиядир. Худо дунёда, жон 
танада кандай урин эгалласа, монарх уз подшолигида шундай 
уринни эгаллаши керак. Олижаноб ва адолатли подшонинг ^оки- 
мияти худонинг оламдаги ^окимиятининг акс этишидир.
Монархиянинг вазифаси фукаролар фаровонлигини таъмин- 
лашдир. Бунинг учун энг аввало тинчликни сакдаш ва фукаро- 
лар фаровонлигини таъминлаш керак. Давлатнинг ташки мак- 
сад и ва мазмуни эса самовий ро^ат-фарогатга эришишдир. Бун- 
га эса фукароларни давлат эмас, черков етаклайди. Лекин х,ар 
кандай черков эмас, балки ердаги худонинг уринбосари булган — 
Рим папаси бошчилигидаги черков етакламоги лозим. Черков- 
нинг роли давлатнинг ролидан юкрридир, шунинг учун дунё­
вий х;окимлар черковга буйсуниши керак. Демак, Аквинский 
дунёвий х,окимиятнинг рухрнийлар х1окимиятига буйсуниши за- 
рурлигини таъкидлайди. Хамма нарсани ка м раб олувчи х,оки- 
мият факат черковга тегишлидир.
Фома Аквинскийнинг улимидан кейин доминиканлар орде- 
нида ва умуман бутун католик черковида унинг таълимотининг 
устунлигини таъминлаш учун кескин кураш кетади. Бунга энг 
аввало Августин таълим.отига эргашган францисканлар ордени 
каршилик курсагади. Бу орден вакиллари учун Аквинский он- 
гологик ва гносеологик таълимотининг айрим томонлари но- 
макбул эди. Масалан, одам факат бир нарса, яъни х,аракат 
Килувчи жон шаклида булиб, унга х,амма нарса буйсунади, 
деган таълимотдир. Улар яна унинг жонда билиш материяси 
мавжудлигини инкор этиш хакидаги фикрини ^ам тан олма- 
ганлар. Шуни х,ам айтиш керакки, доминиканлар орденининг 
узида \ам айримлари Аквинскийга карши чикканлар.
XIII 
аср охири XIV аср бошларида доминиканлар орденида 
Фома таълимоти (томизм) етакчи уринни эгаллайди. Аквинс­
кий унинг «биринчи доктори» деб эълон килинади. 1323 йилда 
у «авлиё» деб эълон килинади. Фома Аквинский таълимотининг 
маркази дастлаб Париж университета, кейинчалик Кёльн уни­
верситета булиб колади. Секин-аста томизм (Фома Аквинский 
таълимоти) черковнинг расмий доктринасига айланади. Уйго- 
ниш даврида янги ижтимоий шароитлар туфайли томизм ин- 
кирозга учрайди.
Томизмда х,аётга ва фанга карши каратилган схоластик до- 
нолик шаклланган. Бундай карама-каршиликни тугатишга янги 
схоластиканинг вакиллари киришдилар. Улар асосан Испания 
университетларида булган иезуитлар вакилларидан иборат эди- 
лар. Уларнинг энг йирик вакили Франциск Суарес эди. Унинг 
таълимоти таъсири фалсафада сунгги Уйгониш давригача, ^атто, 
XVII асргача сакданиб колди.
1879 йил 4 августда Папа Лев XIII Фома Аквинский таъли-
www.ziyouz.com kutubxonasi


мотини хдмма католик черковлари учун мажбурий, деб эълон 
Килди. XIX ва XX асрларда унинг таълимоти неотомизм (янги 
томизм) номи билан ривожланади.

Download 8,79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish