Збек и с то н республикаси олий ва урта махсус таълим



Download 8,79 Mb.
Pdf ko'rish
bet75/83
Sana25.02.2022
Hajmi8,79 Mb.
#288441
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   83
Bog'liq
Qadimgi va O'rta asr G'arbiy Yevropa falsafasi (S.Yo'ldoshev va b.)

х о л д а » ,
деганимда «акл 
воситасида», деган маънони назарда тутаман. Чунки аклнинг 
предмета булган куринмас хакикат бошкача тушунилиши мум­
кин эмас», — деб ёзади Кузанский.
Шундай кдлиб, билишнинг бундай шакл и «аклий билиш»- 
дан бошка нарса эмас. Кузанскийнинг фалсафий карашларида 
интеллектуал интуиция «олим билимсизлиги» билимнинг бош- 
лангич асосий сифатида каралмайди, балки билиш жараёни- 
нинг натижаси, якуни сифатида каралади. «Олим билимсизли­
ги» инсон акдининг куч-кудратидан воз кечиш эмас. Бу таъли-
www.ziyouz.com kutubxonasi


мот схоластик «хамма нарсани билиш»га, схоластик уз-узидан 
ишончга к,арши к,аратилган эди. Бу «олим билимсизлиги» би­
лишнинг узидир. Лекин у шундай билишки, у хак,икдтга тайёр 
холда эришилмайди, хакик,атга эришиш бу — жараёндир, де­
ган билимга эга булишдир. У хакик,атан хам акдий билишдир, 
диний экстаз эмас. Фак,ат акдгина мохиятни кузатувчи кузгуга 
эгадир. Фак,ат акд хакик,ий сабабларни кура олади. Бу сабаб 
хамма интилишларнинг манбаи, хакик,атни англаш жараёни, 
бу унга чексиз интилишдир. Объектлар чексиз булганлиги учун 
билиш жараёни хам чексиздир. Шунинг учун билиш 
хрч
махал 
тугамайди. Кузанскийнинг фалсафий к,арашларида хак,ик,ат объек- 
тивдир. Лекин уни акд бутун тулалигича эгаллай олмайди. Ле­
кин шунга к,арамасдан, хак,ик,ат—акднинг интилиши, фаолия- 
тининг мак,сади, билиш хеч махал тухтаб к,олмайди. Хакикдт 
туганмасдир. Кузанский шундай деб ёзади: «Том маънода хакщат 
булмаган акд, хакик,атга ута аник, холда эриша олмайди. Хак,ик,ат- 
га бундай ута аник, холда эришиш фак,ат чексизлик орк,али 
амалга ошади. Чунки купбурчакда бурчакларнинг микдори к,ан- 
ча куп булса, у шунчалик доирага я^ин келади, лекин хеч 
махал доирага тенг була олмайди. У дойра каби бир хил булган- 
дагина унга тенг була олади». Кузанскийнинг бу хулосаларида 
билишнинг чексизлиги хакдааги мухим foh ифодаланган.
Кузанскийнинг фикрича, хак,ик,ат хак,идаги инсоннинг хар 
к,андай мулохазалари фак,ат тахминдир, чунки хак,ик,атни аник, 
билиш мумкин эмас, деб таъкидлашдан мак,сади акдий билиш­
нинг ахамиятини ишончсизларча инкор этиш ёки хак.ик,атга 
эришиш имконияти эътик,од оркдли амалга ошади, деган хуло- 
сага келиш эмас, балки мутлак, хак^к,атни тулалигача билишга 
даъво кд/шш асоссиздир, деган хулосадир. Хатто хак^к,агни би- 
лишни доимий такомиллаштириб бориш хам бундай аник, би­
лим бермайди. Кузанскийнинг билиш назариясида билиш—чек­
сиз жараён. Кузанский таълимотида худони интуитив билиш­
нинг якуний махсули бу инсонни «илохийлаштириш»дир. Ку­
занский таълимотича, биз хамма нарсани узида мужассамлаш- 
тирган ягона (мутлак)га кутарила бориб, унинг узига айланиб, 
илохийлашиб борамиз. Мана шу холатдагина олий даражадаги 
етуклик имкониятига эришамиз. Бу холат эса худони билиш­
дир.
Мухими шундаки, Кузанский узининг инсон билишининг 
нисбийлиги хак,идаги тасаввурларини одамларнинг диний та- 
саввурларига нисбатан хам куллайди. Кузанский хак,ик,ий эъти- 
к,одли католик. XV асрнинг фаол черков сиёсий арбоби булган 
холда, динлар ва эътик,одлар уртасида «умумий келишувга» эри­
шиш мумкин, деб хисоблайди. Бунда у уларнинг узаро тенгли- 
ги, улар мазмунининг бир хиллиги, улар уртасидаги тафовутни 
бартараф кдлиш мумкинлигидан келиб чикдди. Кузанскийнинг 
таъкидлашича, хар бир дин бир-бирлари билан худди юк,орида
www.ziyouz.com kutubxonasi


эслатилган купбурчак бурчакларининг доирага як,ин келиши 
Холатига ухшаш холатда булади, яъни тулик хакикат га якинла- 
шиш холатида булади. Бундай нуктаи назар амалда диний фа- 
натизмни бартараф килиш ва дин эркинлигига эришишга хиз- 
мат килади. Худо табиатда узини к,андай намоён килган булса, 
очилса, одам хам узининг дунёни билишга каратилган фаолия- 
тида шундай йулдан бормоги шарт.
Худо эса, Кузанский таъкидлашича, дунёни арифметика ва 
математик фанлар ёрдамида яратган. Шундай экан, хакдкатга 
якинлашишнинг зарурий шарти — бу билимни математика- 
лаштириш. Бу ерда пифагорчиларнинг ракамларни илохийлаш- 
тирувчи таълимотининг маълум даражада таъсири булишига 
Карамасдан, дунёни билишда математик усул (метод)нинг за- 
рурлиги хакидаги чукур 
f o r
ётади. Шу муносабат билан Кузанс­
кий табиат ходисаларини урганишда аник улчовларнинг зарур- 
лигини алохида таъкидлайди, табиатни урганишнинг тажриба­
вий усулига мурожаат килишга даъват этади. Унинг узи айрим 
кашфиётлар яратишга муяссар булган. Математика тарихи ай­
рим мутахассисларининг таъкидлашича, Кузанский асарларида 
чексиз хисоблаб чикариш назариясини ихтиро килишга якин 
келувчи гоялар мавжуд булган. Кузанский томонидан эълон 
Килинган билиш жараёнини математикалаштириш гояси улкан 
методологик ахамиятга эга. У дунёни илмий урганишнинг янги 
усулини ишлаб чикишда катта хизмат килади. У уз мохияти 
жихатдан табиий-илмий изланишлардан бутунлай узок булган 
схоластик билиш усулига карши каратилган эди. Олий бирлик- 
да карама-каршиликлар мос келиши мумкин. Шу билан бирга 
Кузанский фалсафасида сонлар символикаси каби мистик эле­
мент мавжуддир.
Италия фалсафасининг ривожланишига катта хисса кушган 
файласуфлардан яна бири Бернардино Телезио (1509—1588)дир. 
У фалсафий академия ташкил килиб, унда урта аср аристоте- 
лизмига карама-карши табиатни тажрибавий текширишни тар- 
f h
6
килган. Телезионинг асосий фалсафий асари «Нарсаларни 
уларнинг хусусий тамойилларига мос келувчи табиати хакида» 
китобидир. Телезионинг таълимотича, абадий ва узгармас ма­
терия мавжуд булиб, у объективдир. У яратилмаган ва йукол- 
майди хам. Шу билан бирга табиатда хамма жисмларнинг жон- 
ланганлиги хакидаги фикрга хам кушилади. Материя хара- 
катининг манбаи, Телезио таълимотича, иссикдик ва совукдик 
уртасидаги карама-каршиликдир.
Фалсафа ва фан ривожланишига катта хисса кушган Уйго­
ниш даврининг мутафаккирларидан яна бири поляк олими Ни­
колай Коперник (1473—1543)дир. Маълумки, фан тарихида Ко­
перник узининг фанда туб тунтариш ясаган гелиоцентрик таъ­
лимоти билан машхур булган. Унинг таълимотича, инсонлар 
томонидан кузатиладиган Куёш ва юлдузларнинг харакати ас-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лида Ернинг уз ук,и атрофида кундалик айланишидан ва Куёш 
атрофида йиллик айланишидан иборат. Сайёрамизнинг марка- 
зи Ер эмас, Куёшдир. Унинг бу таълимоти 1543 йилда босилиб 
чиккан «Осмоний сайёраларнинг харакати хакдда» китобида 
баён кдлинади. У геоцентрик назарияни инкор к,илиб, к,адим- 
да Аристарх Самосский томонидан илгари сурилган фикрни 
илмий асослаб берди. У уз таълимотини асослаш ва Птоломей 
таълимотини рад кдлищца фалсафий тафаккурга суянади. У мис­
сий билишнинг ролини илмий талк,ин кдлади ва тор эмпиризм- 
нинг чекланганлигини курсатади. Унинг фикрича, Птоломей- 
нинг хатоси шундаки, у эх,тимолий характерга эга нарсани 
\ак,ик,ий нарса деб уйлаган. Агар хакикдтан хам Ер харакат 
Килса, Ердаги одамга ундан ташкаридаги хамма космик жисм- 
лар шундай тезликда к,арама-к,арши томонга караб харакат 
кдлиши керак эди. Птоломей худди шундай эхтимол булган 
харакатни хакикдй харакат деб тушунган ва Ер коинот марка- 
зида, харакатсиз, дейди. Масалан, Коперник шундай деб ёза­
ди: «Нима учун самонинг кундалик айланиши ташки кури- 
нишдан хакдк,атда Ерга оид, чунки бу ерда Вергилийнинг «Эне- 
адасида» айтилган ходиса юз беради!.. Гавандан биз сузиб ке- 
тамиз, ерлар ва кдшлоклар эса биздан кочади. Чунки кема 
секин харакат кдлганда хамма нарса ундан ташкарида булади, 
ундан ташкаридаги хамма нарсалар эса денгизчиларга, кема- 
даги нарсаларга ухшаб харакат кдигандай куринади. Узларини 
ва узлари билан булган хамма нарсани улар харакатсиз деб 
Хисоблайдилар». Хакикий ва эхтимол булиб куринган харакат­
ни бир-биридан ажратиш зарурлиги туфайли Коперник курса- 
тадики, хакикий йиллик харакат Куёшга эмас, Ерга оид. У 
шундай дейди: «Куёш харакати булиб куринган нарса унинг 
харакатидан эмас, балки Ер ва унинг сфералари харакатидан 
келиб чикади. У билан бирга биз боища хар кандай сайёра 
каби Куёш атрофида айланамиз. Ер бир неча харакатга эга. 
Бизга куринган сайёраларнинг харакати улар харакатидан ке­
либ чикмайди, балки Ер харакатидан келиб чикади. Харакат- 
нинг узи самода жуда куп куриниб турган тенгсизликларни 
тушунтиришга кифоя».
Шундай кдлиб, илохиётга нисбатан зарба энг керакли ерда 
берилганди. Коперникнинг буюк кашфиёти дунёга илохиёт ру- 
Хида карашга зарба бериб, табиатшуносликда инкдлоб ясади. 
Маълумки, бу кашфиёт мукаддас китобнинг дунё тузилиши 
Хакддаги узгармас, деб танилган таълимотига берилган зарба 
эди. Агар Ер оламнинг маркази эмас, балки Куёш атрофида 
айланувчи сайёраларнинг бири булса, унда дунёни, коинотни 
максадга мувофик худо томонидан одамлар учун яратилганлиги 
Хакидаги таълимот асоссиз булиб колади. Демак, самовий сфе- 
раларни харакатлантирувчи ва унда яшовчи фантастик рухдар 
Хам йук экан.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Коперник жисмларнинг хдракати хакидаги схоластик тасав- 
вурларга хам зарба беради. Маълумки, бу тасаввурлар Аристо­
тел таълимотидан келиб чициб, харакатни иккига: етук (осмо­
ний) ва етук булмаган (ердаги) харакатга ажратади. Коперник 
таълимотича, осмоний ва ердаги харакат уртасида аслида хеч 
кандай принципиал фарк, йук. Хамма жойда ягона механика 
крнун-кридалари хукмронлик килади. Коперник хизматларидан 
бири шундаки, бевосита куриниб турган нарса хамма вакт 
хакикат булавермайди. Коперник бу билан илмий билиш наза- 
риясини ишлаб чикишга янгича туртки берди. Унинг номи фан 
ва фалсафа тарихига хаки кий ижодкор олим сифатида мухр- 
ланди. Бутун урта аср реакция намоёндалари, биринчи навбат- 
да папа «Коперник куфрига» карши хужумга утди. Унинг кито- 
би куфрона асар хисобланиб, та кик килинган китоблар руйха- 
тига киритилди. Протестантлар хам гелиоцентрик назарияни 
тан олмадилар. Бу назария асоссиз эканлигини исботлаш мак- 
садида улар шундай бир кулгили Библия ривоятини келтирди- 
лар. Исус Навин худодан жангни тугаллаш учун Ерни эмас, 
Куёшни тухтатишни илтимос килган. Бундан улар хулоса чика- 
риб, худо Куёшни тухтатган экан, демак, Ер эмас, Куёш хара­
кат кдиади, дейдилар.
Коперникнинг гелиоцентрик назариясидан чукур илмий ху- 
лосалар чикарган мутафаккирлардан бири италиялик Жордано 
Бруно (1548— 1600)дир. У Неаполь якинидаги Нола шахрида 
тугилган. 15 ёшида у доминикан монахи эди. Узининг илгор 
фикрлари учун Бруно дахрийликда айбланади ва черковдан 
хайдалади. У Италиядан кочишга мажбур булади ва узок вакт 
Швейцария, Франция, Англия ва Германияда кувгинда юради. 
1592 йилда Бруно Италияга кайтиб келади, лекин инквизиция 
томонидан ушланиб турмага ташланади. К,ийнокларга карамас­
дан, у узининг таълимотидан воз кечмайди, натижада 1660 
йилнинг 17 февралида у Римда Гуллар майдонида гулханда 
ёкиб уддирилади. Унинг асосий асарлари: «Кул устида зиёфат» 
«Сабаб, бошлангич ва ягона нарса хакида», «Коинот ва дунё­
нинг чексизлиги хакида», «Монадалар, сонлар ва фигуралар 
Хакида», «Еалаба килаётган йирткичнинг кувгин килиниши», 
«Пегас сири» ва бошкалар. У табиатшунослик ютукларига асос­
ланган холда Коперник таълимотининг илмий ахамиятига юкори 
бахо беради. Шу билан бирга Аристотел физикасини танкид 
Килиб, бир неча мухим космологик ва астрономик гояларни 
илгари суради. Масалан, у коинотнинг чексизлиги ва дунёлар- 
нинг саноксизлигини курсатади, куёш ва юлдузларнинг уз уки 
атрофида айланиши мумкин, деган фаразни илгари суради. Мод- 
дий дунё ва унинг конунларининг объективлигини курсатади. 
Бруно гелиоцентрик назарияни химоя килиш ва таргиб килиш 
билан чекланиб колмади. У табиатшунослик тажрибаларини
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хисобга олиб бир неча мухим назарий хулосалар киладики, 
улар фалсафани янада бойитди.
Бруно таълимотича, х.ак.ик.ий фалсафа илмий тажрибага, 
кузатувга суяниши керак. У билимни динга буйсундиришга кар- 
ши чикади. Чунки икки хил хакикат назарияси максадга муво- 
фик, эмас, деб хисоблаб, диний хак.ик.атни инкор килади, фа­
кат илмий \акикатни тан олади. У антик файласуфларнинг анъ- 
аналарига эргашиб, коинот хакида янги илмий концепцияни 
ишлаб чивди. Унинг таълимотича, Коинот ягона, модций, чек­
сиз ва абадий. Жуда куп дунёлар Куёш тизимидан ташкарида 
мавжуддир. Биз куриб турган нарсалар коинотнинг энг кичик 
бир кисмидир. Юлдузлар бу бошка сайёралар тизимининг куёши- 
дир. Ер—чексиз дунёнинг кичик бир зарраси.
Демак, Бруно табиий-илмий карашларда Коперникдан ил- 
гарилаб кетиб, коинотнинг чексизлиги хакида фикр юритади. 
Коперник эса коинотни чекли деб \исоблаган эди. Бруно Ко­
перник таълимотини куёш тизимининг тузилиши х,акидаги бир 
неча тугри гоялар билан бойитди. Брунонинг карашлари панте- 
истик кобикка уралган эди. Бутун борликнинг асоси, деб у 
ягона модций бошлангични тушунган. У чексиз ижодий кучга 
эга. Схоластлар ва илох,иётчиларга карама-карши Бруно табиат­
ни улуглайди. Унинг фикрича, табиат модций дунё булиб, узи- 
дан хаётнинг сон-саноксиз шаклларини ишлаб чикади. Унинг 
курсатишича, табиат — бу нарсалардаги худо. Бруно пантеизми 
билан дунёнинг умумий жонланганлиги хакдцаги таълимоти 
узвий боглик.
Бруно таълимотича, фалсафанинг вазифаси хамма табиий 
Ходисаларнинг бошлангичи ва сабаби булган ягона субстанция- 
ни билишдир. Схоластикага карама-карши у табиатда ягона мод- 
дий субстанция мавжуд, дейди. Модций субстанциянинг асосий 
хусусияти—ягоналик, бошлангичлик ва сабаблилик. Бруно таъ­
лимотича, бошлангич шундай нарсаки, ички томондан нарса- 
ларнинг тузилишини белгилайди ва окибатда узи сакданиб кола- 
ди. Бунга мисол тарикасида материя ва шакл ёки элементларни 
олиш мумкин. Сабаб эса шундай нарсаки, нарсаларнинг тузи- 
лишига ташки томондан таъсир килади. Бунинг мисоли булиб 
Харакатлантирувчи сабаб булиши мумкин. Модций субстанция 
узида табиий ходисаларнинг сабаб ва бошлангичини бирлаш- 
тиради. Бруно шундай деб ёзади: «Санъатда шаклларнинг са- 
ноксиз узгариши жараёнида улар асосида ягона материянинг 
сакданиб колиши каби, материя сакланиб колади.
Масалан, дарахт шакли — бу дарахт танаси шакли, ке­
йин — ходалар, тахталар, кейин — стуллар, кейин — скамей- 
калар ва 
х-К- 
Лекин дарахт хамма вакт ушандай булиб колади. 
Шунингдек, табиатда хам турли шаклларнинг саноксиз узгари­
ши ва бирин-кетин келиши асосида хамма вакт ягона материя 
ётади. Масалан, очик куриниб турибдики, 
ypyF 
булган нарса
www.ziyouz.com kutubxonasi


ниволга айланади, ундан бошок, чикади, ундан ошкозон суки 
пайдо булади, ундан — кон, ундан — тухум, ундан — одам, 
ундан мурда, мурдадан ер, ердан — тош ва 

Download 8,79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish