Ўзбек дипломатияси тарихидан

Уроз Муҳаммад Сорли. Тарихи Туркменистан. Жилди аввал.
Теҳрон, 1995. 17-бет.
2. Одамият, 418-бет.
168

---

л о ф н арса б ўлиб, М уҳам м ад А м и н х о н Н а с р и д д и н ш о ҳ га ҳеч 
қач он “ к и ч и к подш оҳ катта подш оҳга хат йўллаган тарзда ўзини 
ту тм а с л и ги к е р а к эд и . Ч у н к и , б и р и н ч и д а н , Х оразм давл ати
Э рон д ав л а ти н и н г б и р қи см и сан ал ад и , и к к и н ч и д а н эса, Э рон 
ҳ у к м д о р и н и н г М уҳамм ад А м и н га ўхш аган й и ги рм ад ан о р т и қ
вассал и бўлиб, у л а р н и н г ҳар б и р и Х оразм д ан кўра к аттар о қ
п о д ш о қ л и к н и б о ш қ а р а д и . Ш у са б а б д ан у н и н г бу қ и л м и ш и
п о д ш о ҳ н и н г в и қ о р л и к ш аъ н и га ё қ м ад и , албатга. Ш оҳ бир неча 
бор Х оразм том он га қўш и н сури ш ва у ж о й н и М уҳам м ад Амин 
ҳамда ун и н г одам ларидан тозалаш га ж азм қилди. А м м о ҳар саф ар 
С ад р аъзам уни сабр қи л и ш га ундаб кел д и , У ш оҳга “ М уҳаммад 
А м и н хон га қарш и қўш ин то р ти ш ва Х ивага ю риш ую ш тириш
о ғ и р ва с е р м а ш а қ қ а т и ш э к а н и н и , ч у н к и у т а р а ф г а о л и б
б о р а д и ган йўлларда на б и р дарахт, н а б и р қултум сув й ўк^и - 
ги н и , с а ф а р б а р қ и л и н г а н қ ў ш и н н и е м -х а ш а к ва сув б и л ан
таъ м и н л аш га Х оразм устидан қўлга ки р и ти л ган галаба туф айли 
о л и н ган ўлжа қо п л ам асл и ги н и и зҳор эти б , “ агар ф ар м о н и олий 
бўлса, м ен қилич ва н ай залар ўрн и га қал ам ва б арм окд ари м н и
и ш га со л ам ан , қалъаларн и қулатадиган зам б ар акл ар ўрнига бир 
неча қатордан иборат б и р м актуб б и л ан М уҳамм ад А м и н хон - 
н и н г таян ч дарахтини и л д и з-п и л д и зи б и л ан қўпориб таш л ай - 
м ан , д е д и ” 1.
Бу м асала ш оҳ саройида у зо қ м уҳокамага сабаб бўлади, албат­
та. Х оразм га, ум уман, Т урки стон хон л и кл ари га қарш и қўш ин 
тортиш тараф дорлари билан Э рон таъсирини д и п л ом ати к м узока­
ралар орқали у ж ойларда мустаҳкам лаш тараф дорлари ўртасида 
рўй берган тортиш увлардан кей и н ти н ч л и к йўли б илан ҳаракат 
қи л и ш сиёсати устун чиқади. Б унда ҳозирча Э р о н н и н г ш и м оли - 
ш а р қ и й чегарал арда м ўлж ал л ан ган б ар ч а р е ж а л а р и н и н г тўла 
р ави ш д а ам ал га о ш и р и л м а га н л и ги , бундай ш ар о и тд а Т еҳрон 
дабдурустдан Т уркистон х он л и кл ари устига ҳужум ую ш тириш га, 
уларга қарш и ғалабани таъ м и н л ай д и ган дараж адаги ҳарбий куч 
таш л аш га тай ёр эм аслиги асо си й сабаблардан би ри бўлганди, 
албатга. Ҳ ар ҳолда Т еҳрон ҳукумати ҳозирча Х оразм га эътиборли 
элчи лар йўллаш билан ч ек лан и ш га қарор қилади. Бу эл чи л и кн и
тайёрлаш га қарийб и кки ой ҳ о зи р л и к кўрилади. Бу вақт ичида
1. 
Материалы по истории туркмен и Туркмении. I I (бундан кейин -
МИТТ). Москва-Ленинград, Издательство А Н СССР, 1938. с. 259.
169

---

Х и в а н и н г Э р о н га ю б о р ган О т а н и ё з М аҳрам б о ш ч и л и ги д а ги
элчилиги Теҳрондан ж илм асдан ш оҳнинг ж авоб м актубини кутиб 
туриш га мажбур бўлади. Н иҳоят, уларга Ризоқулихон Л о лаб о ш и ' 
раҳбарлигидаги Э рон элчилиги б илан ҳам роқликда ўз ю ртларига 
қайтиш га рухсат берилади. Ш уни ҳам ай ти ш к ер акки , аввалига 
д ў қ - п ў п и с а л а р б и л а н н и ҳ о я т д а с о в у қ к у т и б о л и н г а н Х и в а
эл чи л и ги ян а қайтадан ш оҳ саройига т а к л и ф этилади ва бу с аф ар
О таниёз М аҳрам ҳамда у н и н г ш ери кл ари катта ҳурм ат-иззатга 
сазовор бўладилар. Э рон ҳукм дори уларга н авозиш лар кўрсатиб, 
совга-салом лар б илан хушнуд қилади.
Ш у тар зд а 1851 й и л н и н г 5 а п р е л и д а О т а н и ё з М аҳрам ва 
Р и зо қ у л и х о н Л о л а б о ш и р аҳ б ар л и ги д аги ҳар и к к а л а э л ч и л и к
Т е ҳ р о н д а н йўл га ч и қ и б , М о з а н д а р о н ва А с т р о б о д о р қ а л и
Х оразм сари равона бўладилар.
/.