Ўзбек дипломатияси тарихидан

3. Лолабошининг Хоразм сафари
Э р о н -Т у р к и с то н м у н о саб атл ар и ж уда қад и м тари хга эга. Бу 
и к к и с а р з а м и н б и р - б и р л а р и н и н г и қ т и с о д и й , м а д а н и й -
м аъ навий р и в о ж л а н и ш и га катта та ъ си р кўрсатган. Т урки сто нда 
X V III аерга кел и б т а к о м и л л а ш а б о ш л ага н уч м устақил д авл ат
1. 
Ҳужжат Оренбургда қишлаб қолган бухоролик савдогарга укасидан
келган хат асосида тузилган. Шу боис унинг номи қисқартирилиб, Мирза
Ҳожи шаклида ёзилган бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас.
162

---

- Бухоро, Қ у қ о н ва Х и ва х о н л и к л а р и д а в р и д а ўзаро ал о қ а л а р
тари хи д а Ў рта Ш а р к д а ўш а ва қ тл ар вуж удга келган м у р ак каб
с и ё с и й в а з и я т т а ъ с и р и д а м а ъ л у м ў з г а р и ш л а р с о д и р б ў л а
б о ш л ай д и . Э р о н н и н г Х уросон в и л о я т и ш и м о л и д аги сарҳадлар 
б и л ан ту таш ган қ а то р ж о й л а р н и н г ўзаро ж ан ж ал л и м асалага 
а й л а н г а н л и г и кўп ж и ҳ а тд а н бу м а м л а к а т б и л а н Ў рта О си ё 
х о н л и к л а р и ў р та с и д а ги ту р л и т а р зд а ги н и з о л а р н и н г то б о р а
к е н га й и б б о р и ш и га с аб аб бўлди. Бу ҳол, а й н и қ с а , X IX асрга 
кел и б ян а д а к е с к и н туе о л ад и . Т у р к м а н саҳроси д аги си ё си й
ту р гу н с и зл и к н а ти ж а с и д а Т у р к и с т о н сар ҳ ад л ар и д ан Э р о н н и н г
ш и м о л и -ш а р қ и й в и л о я т л а р и га н и с б а т а н т а л о н ч и л и к н и яти да 
у ю ш т и р и л ган о л о м о н ч о п қ и н л а р и о д а ти й туе га ай л ан ад и . Ҳ ар 
т о м о н л а м а о ж и з л а н и б б о р а ёт га н ва Ғ арб д аги турл и д авл н т- 
л а р н и н г т а ъ с и р и г а т у ш и б қ о л г а н Э р о н м а р к а зи й ҳукум ати
э с а ўз с а р ҳ а д л а р и н и қ ў р и қ л а ш г а и м к о н т о п о л м а й қ о л а д и . 
О л о м о н ч о п қ и н л а р и н а ти ж а с и д а Ў рта О си ё х о н л и к л а р и б о з о р ­
л а р и д а қул с а в д о с и авж о л и б кетади.
А м м о ан а ш ун д ай м у р ак к аб ш а р о и тд а ҳам Бухоро, Қ ўқон
ва Х и ва х о н л и к л а р и б и л а н Э р о н ўртаси д аги с и ё с и й , са в д о - 
и қ т и со д и й ва д и п л о м а т и к а л о қ а л а р м аълум тарзд а д авом эти б
б о р г а н л и г и к ў з г а т а ш л а н а д и . Ў з а р о с и ё с и й - д и п л о м а т и к
м у н о с а б а т л а р д а , т а б и и й к и , т о м о н л а р н и т а ш в и ш г а с о л г а н
в о қ е л и к л а р б и р и н ч и ў р и н га к ў тар и л ад и .
У м у м а н , б у д а в р г а о и д Т у р к и с т о н х о н л и к л а р и т а ш қ и
с и ё с а т и н и ў р г а н и ш н а ф а қ а т и л м и й , б а л к и т а р и х и й -с и ё с и й
а ҳ а м и я т г а ҳам м о л и к м у а м м о л а р д а н б и р и д и р . Б у д а в л а т - 
л а р н и н г та ш қ и с и ё с а т с о ҳ аси д аги ҳуж ж атлари: турли тарзд аги
д и п л о м а т и я ё з и ш м а л а р и , х о р и ж и й д а в л а т л а р г а қ и л и н г а н
м у р о ж а а т н о м а л а р , д ў с т о н а ё к и у л ь т и м а т и в м а з м у н д а г и
м а к т у б л а р , х о н л и к л а р г а ч е т д а н к е л г а н х а т л а р ва ж а в о б
м а к т у б л а р и н и н г к ў п ч и л и ги , бу д а в л а т л а р н и н г а р х и вл ар и ўз 
в а қ т и д а т а л о н - т о р о ж қ и л и н г а н л и г и с а б а б л и , б и з г а ч а е ти б
кел м аган . А м м о Э р о н б и л а н о л и б б о р и л ган м у н о саб атл арга 
о и д а с о с и й ҳуж ж атлар Т еҳ р о н д а в л а т архи ви ё к и бу м ам л ак ат- 
даги ш ахеий кутубхон аларда с а к д а н и б қол ган . Ш унга а с о с л а н - 
ган ҳо л д а Э р о н т а ш қ и и ш л а р в а з и р л и г и ҳузури д а т а ш к и л
эти л ган “ М а р к а зи й О си ё ва К а в к а зн и т а д қ и қ эти ш м а р к а з и ” 
сўнгги й и л л ар д а Э р о н -М а р к а з и й О си ё м у н осаб атл ари га д о й р
163

---

қ а то р ҳуж ж атлар т ў п л а м л а р и , хонликларга ўз вақтида келиб 
кетган Э рон эл ч и л ар и н и н г саф ар таассуротн ом ал ари н и эълон 
қилиб келм окда1. Бу хайрли иш , албатга. А м м о ана шу тарихий 
м а н б а л а р н и т а л қ и н э т и ш д а , а ф с у с к и , а й р и м ҳ о л л а р д а
илмийликдан чекиниш ҳоллари рўй бермоқда. Ваҳоланки, тарихий 
воқеалар ф ақат тўгри ва холисона баҳолангандагина ҳақиқат юзага 
ч и қ и ш и м ум ки н . Б унга ф а қ а т битта м и со л к е л ти р и ш б и л ан
ч е к л а н м о қ ч и м и з. М асал ан , 1994 йилда Т е ҳ р о н д а ю қ о р и д аги
М арказ том онидан чоп этилган “ М арказий О сиё ёзи ш м ал ари ” 
ҳужжатлар тўплам ининг кириш қисм ида қуйидагиларни ўқиймиз: 
“ Бу ноҳия (Т урки стон ) ислом дан олд и н ги д аврларда о р и й л ар
дастлаб истиқом ат қилган м интақалардан бири саналади”2. Бунга 
қўш илиб бўлмайди. Ч унки бу ерда қадим д аврл ардан бош лаб 
ту р к и й қ а б и л а л а р н и н г ҳам ҳаёт к е ч и р и б к е л га н л и ги и л м и й
ж иҳатдан и сб о тл а н ган . “ Ҳ и ж р и й X а с р б о ш л а р и д а (XV-X V I 
мелодий), - дейилади ўша жойда, - Э ронда саф авийлар сулоласи 
қ а р о р то п гач , уш бу с а р з а м и н н и н г а с о с и й м и н т а қ а л а р и ш оҳ 
И см оил қўл остида қарор топди ва ш ундан сўнг баъзи нисбий 
ўзгариш лар б и л ан бу ҳол Н асриддин ш о ҳ Қ о ж о р (1848-1896) 
вақти гача ети б к е л д и ” 3. В аҳ о л ан ки , с а ф а в и й л а р таж о в у зи ўз 
вақтида д аф этилганлиги ва узоққа чўзилм аганлиги, қолаверса, 
ў тм и ш т а р и х д а Э р о н с а р ҳ а д л а р и б и р э м а с , б и р н е ч а б о р
Туркистонда таркиб топган давлатлар тасарруф ида ҳам бўлганлиги 
\е ч кимга сир эмас. XIX аср ўрталарига келганда эса, ю қорида 
з и к р э т и л г а н и д е к , Э р о н м а р к а з и й ҳ у к у м а т и Т у р к и с т о н
қал ам рави д аги ж о й л а р у ёкда ту р си н , ҳатто ўз ч егар ал ар и н и
қўрикдаш га ҳам қурби етмай қолганди.
/.