|
Ўша жойда.
2. Ризоқулихон Ҳидоят. 73-бет.
176
т а р и қ а с и б и л а н ҳ а м р о ҳ қ и л и б , м у ҳ а б б а т н о м а б и л а Э р о н
м ам л а к а т и га и р с о л э т т и л а р ” 1.
Х и в а н и н г н а в б а т д а г и э л ч и с и Т е ҳ р о н г а е т и б к е л г а ч ,
а в в а л г и л а р и д е к , Э р о н ш о ҳ и га с о в ғ а - с а л о м л а р б и л а н б и р г а
М уҳаммад А м инхоннинг махсус м актубини топш иради. А слини
олганда, хоннинг бу сафарги мактуби ҳеч жиҳатдан илгаригилардан
ф а р қ қилмасди. У нда хон Э рон ш оҳига ян а тенг ҳукмдор сифатида
“биродар” деб мурожаат қилган ва ҳар иккала давлат ўртасидаги
дўстона муносабатларни давом эттириш истагини изҳор этганди.
Бу мактуб ҳақида тула тасаввур ҳосил қ и л м о қ учун унинг Эронда
чоп этилган нусхасидан қуйидаги кўчирм ани келтирамиз:
“ Ж алолат ва салтанатнинг дарахш анда меҳри, риф ъат ва м акнат
м еҳрининг тарозанда сипеҳри, аб лот ва ҳукм ронлик осм онининг
тоб ан д а ахтари, и м орати к о м р о н л и қ у м м о н и н и н г д арахш анд а
гавҳари, подш оҳи ш авкатпаноҳ Н асриддин ш оҳ ҳам иш а равн ақ
аф зойи мамлакати Э рон ва л и қ о и каломи муволот паём адосидан
с ў н ф а малҳузи зам ири мунир ва м акш уф и хотири мувохот тахмир
улким, бу айём и ф урсат анж ом ва ҳангоми беҳжат фарж омда ул
мактуби саросар услубким , м уътам ед ул атвор, садоқат н и ш о н
М ирзоқулихон саҳобати била ирсол қилиб эрди. Асъади зам он ва
овонда восил ва мазмуни таваддуд маш хуни меҳр танвири замири
м унирга ҳосил ўлди. Чун ш оҳи муҳаббат огоҳнинг ф иристодаси
русуми рисолат д о м и н и саф о р атн и тақцим га еткуруб мураж аат
и с т и д ъ о с и н қ и л д и , м ураххас қ и л у б и х л о с ва э ъ т и қ о д тао м
М уҳам м ад Ш а р и ф М аҳ р ам н и а н га қўш и б ул совға р ағо н а ва
маъмур қилдуқ, токим , анда б ориш ул муҳаббат асар биродарнинг
си ҳат ва о ф и я тм ан д л и ғи н кўри б келгай. Э м ди м ундин с ў н ф а
ҳ а м в о р а ф и м о б а й н и д а в л а т а й н и о л и я т а й н э л ч и р а ф т -о м а д и
мутаворит ва мутаволи ўлуб, и кки тараф н и н г дўстлиқ ва ош нолиғи
издиёди дараж айи сан н и й ғадият ҳар оина итгиҳод риштаси доиман
барқарор ва мустаҳкам бўлғусидир, улкаким , тил сўзумиздур ва
муш оурун ал ай ҳ М аҳрам ш араф ёб и хузур бўлғоч тақри р қилур
мужиби сидикдур деб, зулқаъда о й и н и н г ўнламчиси жумъа куни
бу муҳаббатнома марқум бўлди.
1.
Огаҳий. Жамиъул-воқеоти султоний. Узбекистан Республикаси
Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Ш арқшунослик
институтидаги қўлёзмалар мажмуаси, рақам тартиби 9786, 188-бет.
177
Ассалому алайкум , сана 1267' (1851 йил, 6 с ен тяб р ь)” .
Ш униси қизи қки , хон ўз мактубида Э рон элчиси М ирзоқули-
хон н и н г, яъни Ризоқули Л о л а б о ш и н и н г Х оразм га келганлиги,
уни қабул этганлиги ва ўз навбатида Э ронга “ ихлос ва эътиқод
та в ъ о м М уҳам м ад Ш а р и ф М а ҳ р ам н и а н га қўш уб ул савб га
равона” қилгани ҳақида эслатиб ўтган бўлса-да, ам м о икки ўртада
олиб борилган музокаралар ҳамда уларнинг натиж алари тўғрисида
ҳеч ф и к р билдирмаган.
Р и з о қ у л и х о н Л о л а б о ш и р а ҳ б а р л и г и д а г и э л ч и л и к н и н г
натиж асиз якунланиш и А мири К абир ва у н и н г тараф дорларини
газабга келтиради. Ч унки у л арн и н г Х ива хо н л и ги га нисб атан
о с о н ги н а ам алга о ш и р и л и ш и м ўлж алланган р еж ал ари барбод
б ўл ган эд и . Б у н д ай ш а р о и тд а А м и р и К а б и р ўз “Т у р к и с т о н
си ёсати” н и н г икки н ч и босқичини амалга ош и ри ш га кириш ади.
Т ез орада Х ива хонлигига қарш и қўш и н торти ш тадори кл ари
кўрила б о ш л ан ад и . Ш у м ақсадда м ам л ак атд а қуролли кучлар
саф ига қўш им ча ч а қ и р и қ эълон қилинади. А йни вақтда ун и н г
буй руги билан Хуросон да ҳарбий бўлинм алар қайтадан кўрикдан
ўтказилиб, улар у зо қ саф ар га ш айлаб қўй и лад и . О д ам и ятн и н г
ёзи ш и ч а, А м ири К абир С ерахс, М арв, Ҳ и р о т ва Балҳда Э рон
ҳ у к м р о н л и ги н и ў р н а ти б , Х оразм устига ҳуж ум у ю ш т и р и ш га
қатьий кириш ган эд и 2.
А ммо ана шу кенг қамровли, аслида хом хаёлдан иборат бўлган
ўз режаларини амалга ош ириш га қатгиқ бел боғлаган А мири Кабир
унинг ислоҳотларига қарш и кучларнинг қутқуси билан тўсатдан
барча лавозимлардан озод этилади. Н асриддин ш оҳнинг буйруғига
биноан у К ош онга бадарға қилиниб, ўша ерда қатл этилади3. Айни
вақгда унинг Т уркистонга хужум қилиш ю засидан бош лаган барча
тадбирларини тўхтатиш ҳақида ҳам б уйруқ берилади. А ф тидан,
Ш о ҳ ҳу ку м ати Х у р о с о н қ ў ш и н и н и н г С е р а х с о с т о н а с и д а г и
мағлубиятидан кейин Туркистонга қилинадиган ҳарбий ю риш ни нг
Э рон учун беҳуда эканлигини яхши туш унган эди.
/.
Ушбу мактуб Ўроз Муҳаммад Сорли китобида тўла чоп этилган,
63-бет.
2. Одамият, 42-бет.
3. Иванов М.С. Новая история Ирана. Москва, 1982, 176-бет. Бу
воқеанинг тафсилоти Д. М. Анарқулованинг монографиясида уз аксини
топган. Қаранг: Д. М. Анаркулова. Социально-политическая борьба в
Иране в середине X IX в. “Н а у к а ”. Главная редакция восточной
литературы. Москва, 1983, 124-127-бетлар.
178
Do'stlaringiz bilan baham: |
