Ўзбек дипломатияси тарихидан

ЎРТА О С И Ё ВА РО СС И Я Д И П Л О М А Т И К
А Л О Қ А Л А РИ Г А Д О И Р
1. “Элчига ўлим йўқ” таомили нега
бузилди?
Б у е р д а б и з X V III а с р н и н г б и р и н ч и ч о р а г и д а Р о с с и я- 
Х и в а м у н о с а б а т л а р и д а рўй б е р г а н б и р в о қ е а ҳ а қ и д а ф и к р
ю р и т м о қ ч и м и з . Ш у н и с и қ и з и қ к и , а н а ш у в о қ е а т у ф а й л и
ҳ а р и к к и т о м о н н и н г э л ч и л а р и ўз в а з и ф а л а р и н и а д о э т и б
т у р г а н л а р и д а ҳ а ё т б и л а н в и д о л а ш и ш г а м а ж б у р б ў л д и л а р . 
Б у н д а Р о с с и я т о м о н и Х и в а н и э л ч и л и к қ о н у н - қ о и д а л а р и н и
б у з и ш д а а й б л а г а н б ў л с а , Х и в а х о н л и г и С а н к т -П е т е р б у р г н и
“ э л ч и г а ў л и м й ў қ ” т а о м и л и г а а м а л қ и л м а с л и к д а а й б л а г а н . 
К и м ҳ а қ - у к и м н о ҳ а қ ? Б у н и а н и қ л а ш у ч у н қ у й и д а г и л а р н и
и н о б а т г а о л и ш л о з и м б ў л ад и .
М а ъ л у м к и , П е т р I Р о с с и я д а ҳ а р б и й и м п е р и я г а а с о с
с о л и б , у н и н г т а ш қ и с и ё с а т и з а м и р и г а б о ш қ а ю р т л а р г а т а ҳ - 
д и д с о л и ш т а м о й и л и н и қ ў й г а н д и . Қ ў ш н и х а л қ л а р
с а р ҳ а д л а р и ҳ и с о б и г а Р о с с и я ч е г а р а л а р и н и к е н г а й т и р и б
б о р и ш у н и н г а с о с и й м а з м у н и н и т а ш к и л э т а р д и . У зл у к с и з 
д а в о м э т г а н у р у ш л а р м а м л а к а т х а з и н а с и н и қ у р и т г а н л и г и
с а б а б л и и м п е р а т о р т и н и м с и з р а в и ш д а қ ў ш и м ч а м а б л а ғ
а х т а р а р , а т р о ф м а м л а к а т л а р н и н г ҳ а р б и й қ у в в а т и ва 
б о й л и к л а р и ҳ а қ и д а м а ъ л у м о т т ў п л а ш м а қ с а д и д а т у р л и
т а р з д а г и э к с п е д и ц и я л а р т а ш к и л э т а р д и . М а с а л а н , С и б и р ь
г у б е р н а т о р и к н я з ь ь Г а г а р и н қ а л м и қ ш а ҳ р и Э р к е т и ( Е р к е -
т и ) я қ и н и д а г и Д а р ё д е г а н ж о й д а о л т и н қ у м к о н и б о р л и г и
ҳ а қ и д а г и х а б а р н и е т к а з и ш и б и л а н о қ , П е т р I у н г а зу д л и к
б и л а н п о л к о в н и к Б у х г о л ь ц р а ҳ б а р л и г и д а м а х с у с э к с п е ­
д и ц и я у ю ш т и р и ш ва у ж о й г а б о р и б д а с т л а б ҳ а р б и й и с те ҳ к о м
қ у р и ш , с ў н г З а й с а н к ў л и т а р а ф г а ю р и б б а р ч а о л т и н за х и р а - 
л а р и н и а н и қ л а ш , у л а р н и и л о ж и б о р и ч а қ ў л г а к и р и т и ш , 
я ъ н и б у ж о й л а р н и Р о с с и я т а с а р р у ф и д а г и е р л а р д е б э ъ л о н
қ и л и ш ҳ а қ и д а с и п о р и ш б е р г а н д и . 1714 й и л д а Б у х г о л ь ц
Я м и ш к ў л и б ў й и г а ў р н а ш и б , б и р й и л м о б а й н и д а бу е р д а 
ҳ а р б и й и с т е ҳ к о м б а р п о қ и л а д и ва 1716 й и л н и н г б а ҳ о р и д а
Э р к е т и т о м о н ю р и ш б о ш л а ш н и я т и д а э к а н л и г и ҳ а қ и д а
179

---

х а б ар ю б о р а д и А м м о рус и м п е р а т о р и н и н г бу р е ж а л а р и
а м а л га о ш м а й қ о л а д и . Қ а л м и қ л а р с а р д о р и Ч е р е н -Д о н д у к
ўш а й и л д а ё қ Б у х го л ь ц қ у р г а н ҳ а р б и й и с т е ҳ к о м н и қ у р ш а б , 
а га р у б у з и б т а ш л а н м а с а б у е р д а г и барча русларни қи р и б
ю б ориш н и я т и д а э к а н л и г и н и б и л д и р а д и . И стеҳк ом в а й р о н
этилиб, Бухгольц орқага қайтиш га м аж бур бўлади.2
Б ир в а қ т н и н г ў зи д а С а н к т -П е т е р б у р г Т у р к и с т о н с а р ҳ а д - 
ларидаги б о й л и к л ар н и қўлга к и р и т и ш н и н г б ош қа й ўлларини 
ҳам қ и д и р а б о ш л а г а н д и . Ў рта О с и ё х о н л и к л а р и г а К а с п и й
д е н ги зи н и н г ш а р қ и й қирғокутаридан с у қи л и б ки р и ш ан а шу 
соҳадаги асосий реж алардан бири эди. Ш ун и н г учун ҳам бу масала 
П етр I К асп и й с и ёсати н и н г узвий қи см и га айлантирилган ди.
Гап ш ундаки, П етр I кўпдан К асп и й д ен ги зи н и Р о сси ян и н г 
ички сув ҳавзасига а й л а н т и р и ш , у н и н г қ и р ғо қ л ар и д а ҳарбий 
т а я н ч н у қ т а л а р и в у ж у д га к е л т и р и б , у л а р га т а я н г а н ҳ о л д а
б о с қ и н ч и л и к х у р у ж л а р и н и а в ж о л д и р и ш н и м а қ с а д қ и л и б
қўйганди. Бу борадаги реж ал ар жуда катта эди. У ларн и н г асосий 
м азм у н и “ П е тр I н и н г и с с и қ д е н г и з л а р г а ч и қ и ш ҳ ақ и д аги
в а с и я т н о м а с и ”д а ўз а к с и н и т о п г а н .3 У нга м у в о ф и қ Р о с с и я
наф ақат К авказ, Э р о н , Ўрта О си ё, б алки Ҳ и н д яри м оролига 
ҳам эгалик қ и л и ш н и м ўлж аллаган эди. Ҳ и н д и стон га у вақтда 
Россиядан асосан Э рон орқал и қатналар ва бу йўл ғоят дараж ада 
м аш аққатли саналарди. 1716 йилда Ҳ и н д и стон га савдо иш лари 
б илан келган А ндрей С е м ё н о в бу й ўн ал и ш ҳақида м аълум от 
бериш учун С е н а т кан ц ел яри си га чақирилганда, у ўз ш ериклари 
б и л ан А с т р а х а н д а н к е м а л а р д а Н и з а в о й г а , у е р д а н о т л а р д а
/.