Ўзбек дипломатияси тарихидан

асар Мирхонднинг машҳур “Равзат ус-сафо ” асарининг давоми сифатида
битилган бўлиб, унинг биринчи жилдида сафавийлар Нодиршоҳ ва унинг
ворислари ҳақида, иккинчисида - Каримхон Занддан то 1834 йилгача
яъни, Муҳаммадшоҳнинг мамлакат тахтига чиқишигача бўлган давр
воқеалари ва ниҳоят, учинчи жилдда Муҳаммадшоҳ ва Насриддин шоҳ
ҳукмронлиги билан боғлиқ ҳодисалар қаламга олинган. Бу асарларда
Эроннинг эслатилган ҳукмдорлари даврида рўй берган воқеалар билан бир
қаторда бевосита муаллифнинг таржимаи ҳоли ва сиёсий-илмий
фаолият ига дойр куплаб маълумотлар ҳам мавжуд. Қаранг: МИТТ, т.
2., 280-бет; Стори Ч.А. Персидская литература. Библиографический обзор.
Часть
//. 
Главная редакция восточной литературы. М., 1972. с. 982-983
. 1. 
Ризоқулихон “Ҳидоят ”. Сафарномайи Хаворазим. Теҳрон, Тоҳури,
1978. /6-бет.
171

---

турибдики, Т еҳрон ҳукумати бу д аф ъ а Х оразм д и ёри га йўллаган 
уз в ак и л и га одатий давл атл араро м ун осаб атл арда к а м д а н -к а м
учрайдиган муҳим ва ай н и вақгда гоят қалтис м асалалар еч и м и н и
адо эти ш н и топш ирганди. Хива хони олдига қў й и л и ш и л ози м
б ўл ган уш бу тал аб л ар м у стақи л д а в л а т т о м о н и д а н и х ти ёр и й
сур атд а қабул қ и л и н и ш и м у м к и н б ў л м аган “ т а к л и ф ”л а р д а н
иборат эди. Бу талаблар охирида ҳатто ш арои т та қ о зо этганда, 
х о н н и Э р о н т а с а р р у ф и г а ў т и ш г а к ў н д и р и ш к а б и ф и к р
м ав ж у д л и ги ҳ и со б га о л и н с а , уш бу э л ч и л и к н и н г ж уд а к атта 
ваколат б илан ж ўнатилганлиги ўз-ўзидан аён бўлади. Тўғри, Э рон 
ҳукумати бу саф ар Хивага элчи си ф ати да ўта б и л и м д он , зукко 
ва гоят таж рибали к и ш и н и йўллаганди. А м м о ҳар қандай ю ксак 
рутбали д о н о элчи ҳам бундай д ўқ-п ў л и сага асосл ан ган , бош қа 
б и р д а в л а т н и н г м у ст а қ и л л и ги га таҳ д и д с о л а д и га н в а зи ф а н и
б и рги н а м узокаралар йўли б илан ам алга о ш и р и ш и муш кул бир 
ҳол эди. Буни А м ири К абир яхш и туш унарди. Ш у н и н г учун \а м
у Р изокулихон Л олабош и раҳбарлигидаги эл ч и л и к Э рон чегара- 
л ари д ан ўтиб, Ўрта О сиё сарҳадларига қадам қўй и ш и б и л ан Хива 
х о н и н и ю қоридаги талаб ларн и тан ол и ш га м аж бур қи л ад и ган
қатор қўш им ча тадбирларни амалга ош и р и ш га кириш ади.
Д астлаб, А м ири К абир “ илгари туркм ан л ар ораси да б и р неча 
б о р ўз ш аф қ атси зли ги б илан ваҳим а с о л ган ” Ж аъф арқул и хон
Қ о р ач а Д о ги й н и катта қўш и н б и л ан А стробод га ети б б ори б , 
чегара сарҳадларида ш ай бўлиб туриш га бую ради ва ай н и вақтда 
Ҳ исом у с-С ал та на бош чилигидаги и к к и н ч и б и р гуруҳ қўш инга 
С ерахс сари йўналиш га буйруқ беради. 1267 йил рам азон ой и н и н г 
ўрталарида (1851 йил, ию н) ту р к м ан л ар н и н г ёвм ут қабиласи ва 
Х ива аҳолиси ўртасида А стрободга етиб кел ган й и р и к ҳарбий 
куч л арн и н г Ж аъф аркулихон ва А стробод беглар беги - М уҳаммад 
В ал и х о н р а ҳ б ар л и ги д а Т у р к и с т о н т о м о н г а с и л ж и ё т г а н л и г и
ҳақида м и ш -м и ш л ар тарқалади. Л о л а б о ш и н и н г эсдаликларида 
т а ъ к и д л а н и ш и ч а , бу ҳол “Т у р к м ан саҳ р о си ва Х ива хон л и ги
аҳолиси орасида катта ваҳима ва сар о си м ал и к н и н г кўтарилиш ига 
с а б а б б ў л д и ” 1. Э л ч и л и к га р д а н и га ю к л а т и л га н в а з и ф а н и н г
м у в а ф ф а қ и я т и н и та ъ м и н л а ш учун а м а л га о ш и р и л г а н уш бу 
т а д б и р л а р , Э р о н ҳ у к у м а т и н и н г ф и к р и ч а , м у зо к а р а л а р д а ўз 
таъ си ри н и кўрсатиш и керак эди. Кучга таян ган си ёсатн и н г рақиб
/.