Ўзбек дипломатияси тарихидан

Амир аш-шуаро Ризоқулихон Ҳидоят бин М уҳаммад - Ходи
Табаристоний 1800 йилда Теҳронда таваллуд топган. Унинг отаси
м ам лакат ҳукм дорларига яқ и н аъёнлардан бўлиб, даст лаб Ога
Муҳаммадиюҳ Қожор (1779-1797) ва бир неча муддат Фатҳалишоҳ
(1797-1834) ҳукмронлиги йилларида хазиначи лавозимида хизмат қилган,
сўнг шоҳ томонидан Форс вилоятига худди шу вазифани адо этишга
юборилган. Отасидан вақтли етим қолган Ризоқули Барфурушдаги
қариндошлари ҳамда Форс вилоятида ўгай отаси Муҳаммад Маҳдихон
Ш ихна Мозандароний қўлида тарбия топди. У дастлаб Форсда
Фатҳалишоҳнинг ўғилларидан бири — Хусаин Али Мирзо хизматида бўлди,
сўнгра шоҳнинг таклифи билан Теҳронга кўчиб, саройда Хон ва Амир
аш-шуаро унвонига сазовор бўлади. 1834 йилда Мухрммадшоҳ тахтга
чиққач, Шерозга қайтиб, шаҳзодалардан аввал Феруз Мирзо, сўнг
Фаридун Мирзолар ҳузурида м аслаҳат чи вазифасини бажаради.
Муҳаммадшоҳ 1839 йилдаги Ҳирот юришидан мағлуб бўлиб қайтгач,
уни саройга чақиртиради ва ўз валиаҳди Аббос Мирзога отабек қилиб
тайинлайди. 1847 йилда у Ферузқул ноҳиясига ҳоким этиб тайинланади.
1848 йилда Масриддиншоҳ тахтга ўтиргач, Ризоқулихон маълум муддат
давлат ишларидан чекланади ва асосан ижод билан шуғулланади. 1851
йилда у шоҳ ҳузурига чақирилиб Хивага элчи қилиб юборилган. Саккиз
ой давом этган ушбу сафардан қайтгач, уни Теҳронда ташкил этилган
Дорулфунунга раҳбар этиб қўйишади. У ана шу лавозимда қарийб 15
йилча фаолият кўрсатади. Сўнгра валиаҳд Музаффариддин Мирзога
Лолабоши, яъни отабек қилиб тайинланади ва шу вазифани бажариш
асносида бир неча йил Табризда истиқомат қилади. Ризоқулихон 1871
йил 30 июнда Теҳрон шаҳрида оламдан кўз юмган. Ризоқулихон йирик
170

---

Р и зо қ у л и х о н Л о л а б о ш и н и н г ё з и ш и ч а , у б о ш ч и л и г и д а г и
э л ч и л и к зи м м аси га қуйидаги муҳим вази ф алар ю клатилганди:
1. Х он ли кд а асоратда бўлган барча Э рон ф уқар о л ар и н и озод 
қи л и ш га э р и ш и ш ва уларни ўзлари б и л ан бирга Э рон га ол и б
кел и ш ;
2. Х о н н и Э р о н с а р ҳ а д л а р и г а у ю ш т и р и л а ё т г а н о л о м о н
ч о п қ и н л а р и н и м ан эти ш га қарати л ган махсус ф ар м о н ч и қ а - 
ри ш га м аж бур эти ш ва м усул м он л арн и ол и б с о т и ш н и , я ъ н и
қул ч и ли к н и б ек о р қи л и ш га м аж бур қ и л и ш ;
3. У ш бу тал аб л ар н и б аж ар и ш д ан б ош торти л ган такд и рд а 
Э рон бу соҳада ўз м ақсадига эр и ш и ш йўлида бош қа чора-тадбир- 
л ар н и қўллаш га тай ёр эк ан л и ги н и о ч и қ -о й д и н билдириш ;
4. Т у р к м ан сар д о р л ар и о р аси д а ул арн и Э р о н га тоб е эти ш
учун о ш к о р а таш в и қ о т-та р ғи б о т и ш л ар и н и олиб б ори ш ;
5. “ К ўрилган ва э ш и т и л га н ” б арча н арсал арн и б атаф си л ёзиб 
б о р и ш , ж ой н о м л а р и , й ўллар, д ар ёл ар ва б ул оқл ар, қ и ш л о қ
ҳамда овуллар ҳақида м аълум отлар тўплаш ;
6. Х о н н и н г н а ф а қ а т Э р о н г а , б а л к и б а р ч а қ ў ш н и л а р и г а
нисбатан ю ритаётган си ёсати ва ф и кр-м ул оҳазал ари н и а н и қ л а ш , 
уни Э р о н н и н г қудрати б и л ан қ ўрқи ти ш , илож и бўлса, х о н н и
Э р о н н и н г си ёси й раҳ н ам о л и ги н и тан ол и ш га к ў н д и р и ш 1.
Э рон элчилиги олдига қўйилган уш бу вазиф алардан кўриниб
олим, шоир ва тарихнавис сифатида уз даврида катта ҳурмат қозонган
форс алломаларидан бири саналади. Унинг қаламига мансуб бўлган тарихий
асарнинг узи йигирмадан ортиқдир. Улар орасида ғоят муҳим саналган уч
жилдли “Равзат ус-сафойи Носири ” алоҳида аҳамият касб этади. Бу