Ўзбек дипломатияси тарихидан

“Сафарномайи Бухоро”(асари Муҳаммадшоҳи қожор. 1259-1260).
Ба эҳтимоми Ҳусайн Замоний. Теҳрон. 1373 ҳ.к. 37-бет.
2. Қаранг: “Эрон”. Мақолалар тўплами. Тош., Фан., 1977. 103-114
бетлар.
160

---

арз қи ли ш га т о п ш и р и қ берилгани қай д қилинад и. Ф орс тилида 
ёзилган мактубда “ э л ч и ” , “ к ў р и н и ш б е р и ш ” каби туркий сўзлар- 
н и н г қўлланилиш и кузатилади.
Ҳ ож и М уҳаммад Ш ари ф б ей Ф атҳалиш оҳга ам и р н и н г макту- 
б и н и олиб б о р и ш б илан бирга Э р о н вази р и М ирза Ш аф еъга 
М уҳаммад Ҳ аким қуш б еги н и н г хатини ҳам олиб борган эд и .1 Бу 
м актуб “ М уҳам м ад Ҳ а к и м қ у ш б еги б а М и р за Ш аф еъ вази р 
н ави ш таан д ” сарлавҳаси б илан “ М ун ш аот ва ёр л и қ о т” тўпламига 
ҳам к и р и т и л ган .2
Қ уш беги м актубида Ҳ о ж и М уҳам м ад Ш а р и ф б е й эл чи л и ги
ва а м и р м актубидаги м аъ лум отларга и зо ҳ берилади. Қ уш беги 
Бухоро а м и р и н и н г “д и н и й м уш кулотлар ва зарур м асалаларни 
ҳал қи л и ш учун” халиф аи зам он ҳазратларидан мўътабар ислом 
и м ом лари ва улуғ м уж таҳидларнинг б и р неча ж илд китобларини 
сўрагани ва халиф а талаб қилган ки то б л ар н и “ м арҳам атном а” 
б и л ан биргаликда Багдод волийсига ю бориб, унга китоблар ва 
мактубни ам ирга еткази ш н и бую ргани ҳақида ёзилади. Қуш беги 
м а к т у б и д а Б а гд о д в о л и й с и бу к и т о б л а р н и ў з и н и н г й и р и к
а ъ ё н л а р и д а н б и р и б ў л г а н Б а с р а н и н г с о б и қ д а ф т а р д о р и
(ҳисобчиси) Ҳ асан Ч алабий орқал и ю б органи айтилади. М азкур 
э л ч и г а Ҳ о ж и М у ҳ а м м а д Ш а р и ф б е й ҳ а м р о ҳ л и г и д а ю р т и га
қайтиш га рухсат этилгани ва қадрдон дўст С урайё м ақом ю ксак 
шоҳга ж авоҳирлар б и л ан н о зи к безатилган яш м а коса совға қилиб 
ю б орган и н и эслатади. М азкур эл чи л ар ети б борганда (уларга) 
м уносиб м еҳм он н авозли к ва м усоф и рп арварл и к кўрсатиб, Багдод 
том он ж ўнатиб ю бориш ҳақида илтим ос қилинади.
Д ем ак, к у ш б е ги н и н г Э р о н вази р и М и р за Ш аф еъга мактуби 
а м и р Ҳ ай д ар м актуб и даги м аъ л у м о тл а р н и тасд и к д аган ҳолда 
у н д а а м и р г а Т у р к и я с у л т о н и д а н к и т о б л а р б и л а н б и р г а
“ м а р ҳ а м а т н о м а ” ҳам к е л га н и , у л а р н и о л и б келган э л ч и н и н г 
н ом и ва у н вон и (Б а с р а н и н г с о б и қ д а ф т ар д о р и Ҳ асан Ч алабий) 
ва Бухоро а м и р и н и н г Э рон ш оҳига ю б орган совғаси (ж авоҳир- 
л а р б илан безати л ган яш м а коса) ҳам да э л ч и л ар ш о \ са р о й и н и
зи ёр ат қи л ган д ан сўн г Бағдодга йўл о л и ш и ҳақидаги м аълум от­
л а р аён бўлади.
/. 
Муҳаммад Ризо Балхий. Мактуботи амир Ҳайдар. ЎзР ФА ШИ
қўлёзмалар хазинаси. Инв. №292. 146-150 бетлар.
2. Инв. № 300. 21-бет.
161

---

А мир Ҳ айдар м актуб ининг ёзилган вақти ва Ҳ ож и М уҳаммад 
Ш ариф бей эл ч и л и ги н и н г сан аси эса архив ҳужжатлари асосида 
аникданади.
О ренбург облает давлат архивида сақланаётган ушбу чегара- 
бўйи ш аҳарнинг генерал-губернатори П. Э ссен н и н г Россия таш қи 
иш лар м инистри К. В. Н ессельроде га йўллаган м актубида1 Туркия 
султони Бухоро ам ирига қим м атбаҳо китоблар ю боргани ва унга 
ж аво б ан а м и р ў зи н и н г а ъ ё н л а р и д а н бўлган М и рза Ҳ ож и н и
Т у р ки яга элчи эти б ю б о р аётган и ҳам да К о н с т а н т и н о п о л ь г а
кетаётган а м и р эл ч и си Э р о н о р қ а л и ўтиб, ш оҳга ҳам махсус 
мактуб ва совғалар олиб кетаётган и маълум қилинади.
М азкур ҳужжат ў зи н и н г ш у ж иҳати б и л ан а ҳ а м и я т л и к и , у 
Ҳ ож и М ухаммад Ш ари ф б ей эл ч и л и ги н и н г санаси ҳамда ам ир 
Ҳ ай д арн и н г Э рон ш оҳи Ф атҳал и ш оҳга м актуб ёзган вақти н и
аникуташ и м к о н и н и б е р а д и . Г е н е р а л -г у б е р н а т о р н и н г гр а ф
Н ессельроде га 1819 йил 24 м ай кун и ёзган м актубида М ирза 
Ҳ ож и элчи си ф ати д а 1819 й ил 4 м артда ж ўнаб кетгани қайд 
қилинади. Д ем ак, Т уркия элчиси Бухорога 1819 й и л н и н г бош ида 
келган бўлиб чиқади.
У м ум ан , Бухоро а м и р и Э р о н ва Т у р к и я га ю борган Ҳ ож и
М у ҳ а м м а д Ш а р и ф б е й б о ш ч и л и г и д а г и э л ч и л и к х а м д а ш у 
м у н о са б а т б и л а н Ф а т х а л и ш о х га й ў л л ага н м ак туб ва с о в г а - 
салом лар XIX аср н и н г б и ри н чи чорагида Бухоро ва Э рон ўртасида 
тез-тез содир бўлиб турган зиддиятлар ш ароитида хам д и п л о м а ­
ти к ал оқаларни сакдаб туриш ва ўзаро к е л и ш м о в ч и л и к л а р н и
б а р т а р а ф қ и л и ш г а и н т и л и ш л а р и к к и
ў р та с и д а ги э л ч и л и к
м уносаб атл ари да ўз а к с и н и т о п га н и д а н д а л о л а т б ерад и .