Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ҳақиқатни изловчи жаҳондор, тоғдек савлатлик,
адолатпарвар, илохий соя осмонининг юлдузи, шаҳаншохлик
конининг гавхари Жалолиддин М ухаммад Акбаршоҳ
Ғозийнинг Турон мамлакатининг сипохдори Абдуллахон
Ўзбекка хитобномаси
Қ удсий асос (м уқаддас) ш укр яр ату в ч и гаки , у ўз яратувчи л и к 
қ уд рати н и н г кучи б и л ан бу хи лм а-хи л о л а м н и ў зи н и н г сувари 
и л м и й яс и д а н ' иборат бўлм иш б и р қан ч а в о қ еа-ҳ о д и сал ар б илан 
б и р г а л и к д а қ о р о н ғ у л и к м а х ф и й х о н а с и д а н ё р у ғ л и к о л а м и га
келтирди ҳамда к и ш и л ар то и ф а л ар и н и гоҳ п а й ға м б а р л ар н и н г
/. 
Сувари илмийя - тасаввуфга оид термин бўлиб, “борлиқ олам
 ”,
“барча мавжудот
 ” 
демакдир.
314

---

ва п а й ға м б а р л ар о л и й с и Расул н и н г - у л а р н и н г ҳам м ал ар и га 
т а н ф и н и н г салавоти ва салом и бўлсин - п о к зотларидан бўлмиш
м аъ н а в и й раҳбарлар ҳукм и остида и род и й б и р л и к к а ж ипслаб, 
уларга и н ти зо м ва ҳам ж и ҳатли к бағи ш лад и ва гоҳо эса улуглик 
б о р го ҳ и н и н г устунлари б ўлм иш д ун ёви й тахт б е зо в ч и л а р и н и н г 
қудратли ҳам ласи б и л ан уларга тартиб б ери б, куч б и л ан ам алга 
о ш г а н б и р л и к о р қ а л и бу к ў р и н и б ту р ган о л а м н и н г қ о н у н - 
қо и д аси га о р о й и ш берди.
М а қ с а д н и н г катта йўл и д ан борувчи к а р в о н б о ш и л а р (яъ н и
п а й ға м б а р л а р ) руҳига о л а м -о л а м ҳам ди с а н о л а р б ў л си н к и м , 
улар бу м а ъ н и н и тан л аган худож ўйларни ва бу б о р л и қ олам да 
я ш о в ч и б а н д а л а р н и г у м р о ҳ л и к ч а н г а л и д а н в а и х т и л о ф
б и ёб о н и д ан иҳтидо ва ҳам ж и ҳатли к д орул м ул ки га ол и б ки ри б , 
м ақ говга а р зи й д и ган м у в а ф ф а қ и ят ва о қ и б ати б ахти ёрл и к билан 
б о қ и й хилватхона (яъ н и ж ан н ат) то м о н ш ош и л д и лар.
О л а м -о л а м и л о х и й к у м а к л а р ва с а м о в и й ё р д а м л а р ф а к а т
з а ш н аҳ вол и н и ф и с қ у ф уж ур гавгосидан ва бахтсиз ходисалар 
ф а л о к а т и д а н с а к л а й д и г а н . у зл а р и н и н г х ам м а х и м м а тл а о и н и
Ш ТИфокда булга н б ар ч а х а л к л ар н и н г э м и н у о м о н л и ги йулига 
к а р а т и б . х а р о б а л а р н и т у за т и ш б и л а н о л а м о б о д л и г и учун 
и н ти л аётган д а в р уруглари ва б ую кларига хосдир.
Ва за м о н а учун сао д атл и к ва кўнгил учун ш о д л и к д ан иборат 
бўлган севи н ч га т ў л и қ ва х урсан дч и л и кка ш о м и л вақтда д и л н и
ол увч и , гу л л аб -я ш н а ган К о б и л д а ҳам ж и ҳатл и к н и го р и с т о н и - 
н и н г н ам у н аси б ўл м и ш н а ф и с ва м у саф ф о л а вҳ а н и (м актубни) 
кў р и ш ҳамда д ўсто н а ва тан л а н га н д е б о ч а н и ў қ и ш л и к б илан 
ди л х у ш ли к ва хуррам л и к п ай д о бўлди.
С а м и м и й д ў с т л и к н и н г тоза ҳиди ҳамда о ч и қ кў н ги л л и к ва 
д и л х о ҳ л и к н и н г м уаттар бўйи ярати лган б оғлар гулзоридан (яъни 
м ак ту б д а н ) ҳ ам д а м а ъ н и ва м азм у н л а р р а й ҳ о н и д а н э с и б , у 
ф а й з л и к ҳ у ш б ў й я н г и р у ҳ б и л а н т о з а л а н д и ва ж а н н а т д е к
гу л л а га н к ў н г и л б е а н д о з а р а в ш а н л и к т о п д и . М у ҳ а б б а т ва 
қ а д и м и й д ў с т л и к б о ғ л а р и г у л л а б - я ш н а б к е т д и ҳ а м д а
са м и м и й л и к ва ҳам ж и ҳатли к асоси м устаҳкам ланди.
Б у м а қ т о в г а с а з о в о р хуш о д а т ( я ъ н и ў з а р о м а к т у б л а р
ю б о р и ш ) а с л и д а р у ҳ о н и й у ч р а ш у в ва с ў зл а ш у в д а н и б о р а т
бўлиб, ф а қ а т у ги н а м у ш то қ д и л лар ш од л и ги н и ортти ра олади 
ва с о ф кўнгил с е в и н ч и н и н г зи й н ати бўла олади. Бу хуш одат
3 1 5

---

ю зм а-ю з ўтириб қи л и н ган м аж лислар ва о ч и қ -о ш к о р а суҳбат- 
л а р н и н г м и сл с и з бадали ҳ и соб лан и ш и м ум кин.
С ул ҳ а с о с и н и м у стаҳкам л аш ва ҳ а м ж и ҳ ат л и к ч а ш м а с и н и
тозалаш йўлида ҳар и кки то м о н аҳам и ят б ер си н д еб, хушбўй 
ҳома б и л ан ёзилган ва “ Ҳ и н д и қ ў ҳ ўртам изда б ў л с и н ” (деган) 
с ў з л а р “ м а ъ қ у л н а з а р и м и з д а ж и л в а қ и л а д и . М а ъ л у м к и , 
(п а й ғ а м б а р л а р ) б у м ав ж у д ва ф а с а д о л а м и д а м у ҳ а б б а т ва 
ҳ ам ж иҳатликка таал л у қ бўлм аган н а р с ан и н г пайдо б ў л и ш и н и
м ақ са д га м у в о ф и қ д еб к ў р с а т м а д и л а р к и м , к о и н о т с и л с и л а - 
с и н и н г и н т и з о м и а н а ш у н г а ( ҳ а м ж и ҳ а т л и к к а ) б о ғ л и қ ва 
алоқадорд и р. Ва ҳар қ а н ч о н к и , бу м аъни қуд ратлик б оргоҳ у с­
тунлари бўлм иш султонлар таб ақаси д аври д а зоҳ и р бўлса, (бу 
ҳолда) ҳ ам м а в а қ т м олу м у л к б а р а к а л и , с а м а р а л и ва ях ш и
н а т и ж а л и б ў л а д и ҳ а м д а м и н г - м и н г л а б а ҳ о л и ва ( т у р л и )
с и н ф д а г и ( и н с о н ) л а р с и ҳ а т - с а л о м а т л и к б е ш и г и д а о р о м
топадилар.
С ул ҳ м а р о с и м л а р и н и и зҳор э т и ш д а ва д ў с т л и к л а в о з и м - 
л а р и н и а м а л г а о ш и р и ш д а б и з л а р г а п е ш қ а д а м б ў л м о қ л и к
к е р а к к и м , ў тган ҳ о к и м л а р н и н г к ў п ч и л и г и г а қ а р а м а - қ а р ш и
ўл ароқ, б а р ч а ҳ а қ тал аб ҳ и м м а ти м и з субҳи с а о д а т н и н г о ч и л га н
в а қ т и д а н б о ш л а б д о и м о ҳ а м м а т а б а қ а л а р б и л а н я х ш и
м ун осаб ат ва с а м и м и й а л о қ а д а б ўлиш йўлига қ а р а ти л с и н . Ва 
ҳар қ ан ч а бу в о қ и й н и н г (я ъ н и д ў с тл и к н и н г) ш аб б о д аси (яъ н и
таш аб бусч и си ) у улуғ зот бўлсалар, у вақтда бу хил м ун осаб ат- 
л а р н и с а қ л аш ва бу зай л д аги ал о қ а л а р н и
ҳ и м о я қ и л и ш л и к
б и зн и н г ҳим м ат зим м ам и зга янада кў п р о қ л о зи м д и р . Б и н о б ар и н , 
шу кунлари Э рон ҳоким и қадим ий та н и ш -б и л и ш л и к н и ва с о б и қ
о ш н о л и к н и назарда тутиб, Ёдгор С ултон Рум луни ю бориб ёрдам 
бери ш н и илтим ос қилган эк ан , (бу илтим ос) қабул қилинм ади. 
Ва ян а, Ш оҳрух М и рзо со ву қ икдим вилоятларидан би ри д а - 
К обилда ёки К аш м и р ё С авод Бужир ва ёхуд Тироқца ж огирга 
эга бўлиш орзусини қилган эди, яқ и н қўш н и ч и л и к м улоҳазасини 
қ и л и б , у н и н г и л т и м о с и и ж о б а т г а о л и н м а д и , у н г а М а л в а
вилоятида ж огир бердик.
Ш унингдек, Қ андаҳор м ирзаларини олий даргоҳга ч ақи ри б, 
қад и м д ан и м п е р и я (м и з)га к и р га н бу ви л о ятн и (Қ а н д аҳ о р н и ) 
қўриқлаш б обирий м ирзаларга тай и н қ и л и н д и ки , м абодо Т урон 
қўш инлари бу ерларни Э ронга тегиш ли деб ўйлаб, (унга) қасд
316

---

қ и л м а с и н л а р ва у б а л а н д ш а в к а т л и к н и н г д а в л а т и б и л а н
и м п е р и я ( м и з ) ў р т а с и д а ж и д д и й к е л и ш м о в ч и л и к л а р в о қ е ъ
бўлмасин.
Ва я н а , дайди бадтабиатлардан би ри “ м ен Ш оҳрух М и рзон и н г 
ў ғл и м а н ” д еган д аъ во б и л ан Б адахш он К ўхистонида қўзғолон 
кўтарган. У д и ёр н и н г зам индорлари ҳам унга қўш илганлари ҳолда 
ҳарчанд илтим осн ом ал ар ю бориб, ёрдам сўрам асинлар, (уларга) 
и л ти ф о т қ и л м а д и к , то к и м (у) б адб ахтл и к д а ш ти д а саргардон 
бўлсин. Д ем ак, сўз устидан ч и қи ш ол и й ҳим м ат учун зарурдир. 
М о д о м и к и , “ сулҳ” н и н г б о ш ҳ ар ф и ўртага т а ш л а н га н э к а н , 
кўнгил ш уни и стай д и ки , бу воқ еан и н г ш акли ш ундай маънида 
ам ал то п с и н к и , улугларнинг иш и - тан гр и н и н г қ и л м и ш и бўлсин.
Ҳ ақи қ атан ҳам, агар кўнгилни завкдантирувчи бу сўзларнинг 
асл м аъ н оси элчи ва ном ал ар ю б ори ш ли кд а ўз и ф од аси н и топса, 
қ а н д а й я х ш и к и , о л и й ж о й н и ( я ъ н и у ч р а ш у в н и ) м у қ а р р а р
қ и л м о қ кер ак, то к и бу қароргоҳда ҳам ж иҳатлик базм и безалсин 
ва во си тач и си з ҳамда ўзгаларсиз д и н и й ва д ун ёви й мақсадлар, 
ш а к л и й ва м аъ навий м атлаблар со ф , беғубор сўзларда, тўғри- 
ҳ ақи қи й тал қи н д а равш ан бўлсин.
М уборак қулоғим изга етд ики, П ан ж об ҳудудида бўлиш им из 
барча бўҳгончиларга “ бу д ўстли к асосига қ ар ам а-қ ар ш и бўлган 
и ш ” , д е б а й ти ш л а р и га баҳона бўлган. Худо кў р сатм аси н к и м , 
кўнгил хилват сарой и да бўлм аган и ш ти л пеш гоҳида зуҳр топса, 
тақ р и р ва таҳрир қи л и н ган нарса унга қар ам а-қар ш и ҳолда амалга 
ош са. Бу д и ё р н и н г ҳавоси ва сайру ш и кори (кўнгилга) хуш келган 
б ў л и ш и га қ ар ам ай , х о ти р и м и зга (ш у н ар са) к ел д и к и , д о р и л - 
ҳил оф от А гра том он ю рсак, то к и беҳуда сўзл овч и ларн и н г тили 
боғлансин.
Ш оҳрух М ирзога нисб атан ҳамон хотирим изда ғубор бор, деб 
ёзилган сўзлар (чуқур) мулоҳаза қи л и н д и . И лоҳий нурларнинг 
м атлаъ и ва яхш и ва с о ф х у л қ -ат в о р л а р н и н г зуҳр этган ж ойи 
б ў л м и ш б а л а н д м а р т а б а л и ҳ о к и м л а р ва о л и й ш а в к а т л и л а р
ўртасида, ҳеч қач он , ҳанузгача тен гл и к руҳи ва дўстлик таъби 
қарор топм агач, б ош қа гуруэугар орасида қандай ҳам қарор топсин. 
Алалхусус, қи л м и ш и га сабаб ёш л и к ва н о д о н л и к бўлгач, неча 
аф в ва к е ч и р и м н и н г зилол суви билан ю вилм асин. Ва у (Ш оҳрух 
М и рзо) ўзбош им чалиги орқаси да бу олий хонадонга (яъни Акбар 
д авл ати га) н и сб атан қи л ган гуноҳи ту ф а й л и у н и н г м укоф оти
3 1 7

---

ўлароқ ғурбат б и ёбон и д а сарсону саргардон бўлди. Бу том онга 
п ан о ҳ то р ти б кел ган вақтд а у н и н г п е ш о н а си д а а ф с у с л ан и ш
аломатлари борлиги кўринди.
Ва Ш оҳрух М и р зо ва М уҳам м ад Ҳ а к и м М и рза ф а р з а н д - 
л ар и н и н г бу давлат остонасида илтиж о қи л и б кел иш лари у олий 
ва ш а в к а т л и к п ок х о н а д о н га м у ҳ аб б атн и н г а л о м а т и д и р , деб 
иш ора қилинибди. Б изга теги ш л и к, хос к и ш и л а р н и н г бу том он га 
келиш ини қандай қи л и б ш ундай тасаввур қиласиз? М уҳаббат 
ва ҳ а м ж и ҳ а т л и к н и н г т а қ о зо с и б и л а н ф а т \л а р та ф с и л и ҳом а 
в о с и т а с и б и л а н ё з и л г а н э к а н , б и з б у н и у о л и й з о т я х ш и
н и ятл а р и н и н г н ати ж аси д еб ҳи соб лаб , ҳуш вақт бўлдик. А зи з 
ф а р з а н д (А б д у л м ў м и н ) ё ш л и г и т у ф а й л и ў зи га н о м у н о с и б
бирм унча иш лар қи ли б д и , бундан кўнгил қолиб, дўстлик эта гига 
чанг ўтириш и м ум кин, деб ва б ун и н г учун узр-м аъзур айтилиб 
дўстлик қалам и б и л ан б итилган (ва) М авлоно Ҳ усайний к ел - 
тирган гапларга келсак, элчи кели ш и д ан олдин йўлда сувга чўкиб 
кетганидан мактуб м азм уни маълум бўлмаган эди. Ҳ ақи қ атн и
т а н л а н г а н х о т и р и м и з бу в о қ е а н и э ш и т и ш д а н а ф с у с л а н д и . 
Қ адим ий дўстон а м ун осаб атлар ҳеч қач он шу хилда ҳақи қи й
дўстлик қ о н ун -қои д алари б илан тартиб топм аган ва интизом га 
кирм аган эд и ки , м абодо б ирор бир нарса бўлса ҳамки садоқат 
эта гига м ал о м ат ғубори ў ти р м а с и н . Ф а р за н д л а р ўз ҳ а қ и қ и й
оталарига, хусусан у ол и й дастгоҳга э р к а л и к қи лгач, м аж ози 
п а д а р г а н и с б а т а н б у м а ъ н и ва ю з б е р с а н и м а б ў л и б д и ? ! 
Ф арзандлик бахт ш уки, ота ризоси ф а р за н д н и н г ҳим м ат бурчи 
бўлиб, буни асраш да у астойдил ҳаракат қилади.
И ш биларм он э л ч и л ар н и н г воситаси б илан бир қанча марта 
қ а р о р т о п г а н б у ю к а ҳ д н о м а л а р ва ш а р а ф л и к ш а р т н о м а л а р
ҳақписанд хотирам изда ҳам он ж и л ол ан ган ва н ақш л ан ган д и р. 
М усулм онлик расми ва вал и неъм атлар одати га кўра, д ўстлик ва 
я к ж и ҳ а т л и к у с т у н л а р и н и а б а д и й л а ш т и р и ш учун ҳ а қ и қ а т н и
ихтиёр этган ва ҳи м м ат х и сл атл и к ом м ага у н и н г (бу хилдаги 
с а ъ и ҳ а р а к а т л а р н и н г ) ў н д а н б и р и ҳам е т а р л и к к о ф и й д и р . 
(Ю қорида) баъзи ю ри ш л ар А ҳмад Али О т а л и қ н и н г кел и ш и га 
қадар кеч и кти ри л ад и , деб ёзилган сўзлар (м аън оси ) туш унилди. 
У ж аҳонгаш тага рухсат б ери ли ш ҳақиқати ш ари ф қулокдарига 
етиб борса, (у ш ундайки) рухсатдан сўнг, олий зот ва огоҳцил 
билан учраш иш и ҳақидаги зарур ам р ҳам қилинди. А гар муқаддас
318

---

ж о й га е ти б б о р и б у н и н г (А ҳм ад А ли О т а л и қ н и н г ) ростгўй
ти ли д ан садоқат си р л ар и ва м у в о ф и қ л и к назокатлари у олий 
гавҳарга маълум бўлса, савоб ан д и ш кўнгилларида яш иринган 
ҳар бир иродани п и н ҳ о н л и к ичидан (чиқариб) иш га соладилар 
ва д ў стл и кн и м устаҳкам лаш л о зи м л и ги йўлида қандай ёрдам
ҳақи қатн и и хтиёр қи л ган х оти рл ари га келса а й тс и н л а р к и , бу 
м у н о с и б и н т и л и ш д а н у р п о р л а й д и . Т а н г р и г а ш у к у р л а р
(бўлсин)ки, ф ар м о н р аво л и к тахтига ўлтирган вақтдан то ҳозирга 
қад ар - ҳ о зи р и к к и н ч и а с р н и н г ў н и н ч и й и л и субҳе и қ б о л
р а в н а қ и н и н г а в в а л и ҳ а м д а б у ю к б а ҳ о р г у л л а ш и н и н г и л к
д авр и д и р , - бу тан гр и д ар го ҳ и д ан (и л ти ф о тл ар ) сўровч и н и н г 
барча ҳақиқат асос н и яти ш уки, ўз ғараз-м ақсад л ари н и назарда 
тутмай, д о и м о ж аҳон хал қл ари н и н г тартиб ва интизом и йўлида 
саъ и ҳ а р а к ат қи л ад и . Ва бу с а о д а т п а р то в ф е ъ л и -а т в о р н и н г 
сам арасидан б и р қанча ю қори д араж ал и к ҳукмдорлар ўртасида 
(и л га р и ) б ў л и б о л и н г а н к е н г Ҳ и н д и с т о н м ам л ак ат и т а с а р - 
руф им изга ва и қги д о р л и к иҳотам изга кирди. Ва яна, кунгурали 
тоғлар ва мустаҳкам қалъалар ҳамда муш кул ж ойларда кибр ва 
кабрли ердаги ҳоки м и ятга итоат қ и л м ай , душ м ан чи ли к йўлидан 
борган и н со н табақалари яхш и н и я т(и м и з)н и н г тақозоси билан 
кетм а-кет итоат йўлига кирд и л ар ҳамда турли и нсон гурухдари 
учун - ул ар н и н г б и р -б и р л а р и га н и сб атан қ ар ам а-қ ар ш и кай - 
ф иятда ва м уҳолиф лик ф еъ л-атворда б ўлиш ларига қарам ай, ўзаро 
алоқада бўлиш м уносабатлари пайдо бўлди.
Д у р у с т ( н и я т ) ва р о с т г ў й л и к ҳ а м д а я х ш и и ш л а р н и н г
натиж аларидан бўлм иш д и л о ви з сўзлар то ш унгача етиб келган 
эк ан , ночор т а н ф и н еъ м атл ар и н и н г баъзилари ҳақида - худога 
ш укурлар ва одил та н гр и га м ақ то в л а р б ўл си н - баён қи л и б , 
якж иҳатлик б азм и н и ш од л и к б илан безатилади. М уқаддас олам 
нури билан ж и лолан ган кўнгил ой н ан ги зга маҳф ий ва яш ирин 
қол м аси н ки , ш у кунлари бую к қ ў ш и н н и н г П анж об мамлакати 
то м о н к и р и б к е л и ш и с о д и р бўлди. Г арчи (бу ю ри ш ) ю заки 
қаралганда бу ўл кан и н г сайри ва ш и к о р и бўлса, ам м о (аслида) 
мустаҳкам ва усти в о р ли к д а те н г ва м исли йўқ, ором бахш ва 
латоф атда узоқни кўрувчи д о н о л ар н и н г зарбулмасали ҳам маъқул 
туш иш и муш кул бўлган ва то шу зам онгача давр султонларининг 
пойи қадам и етм аган, кў н ги л (н и ) олувчи К аш м и р вилоятини 
бўйсиндириш ҳам м аҳф ий ф и крд а бор эди, (чунки) у м ам лакат
3 1 9

---

ҳ о к и м л ар и н и н г адолатси зл и ги қудсий қул оғи м и зга етган эди. 
С ам овий мадад б илан басавлат баҳодирлар ва ш о н -ш ав к а тл и к
ғозийлар андак ф урсат ичида у м улкни тасар р у ф и м и з иҳотасига 
киритдилар.
М а гар у е р н и н г ҳ о к и м л а р и ж а н г у ж а д а л д а к а м -к ў с т л и к
кўрсатмаган бўлсалар \а м , ҳ ақ асос н и я ти м и з ф а қ а т яхш иликдан 
иборат бўлганидан (ғалаба) хуш чеҳра б илан нам оён бўлди ва 
ў з и м и з ҳам т а н г р и (б и з учун) я н г и т д а н а т о қ и л га н қутлуғ 
р а в и ш л и м а м л а к а т г а б о р и б , п а р в а р д и г о р г а ш у к р н и б а ж о
келтирди к.
Ва я н а ( П а н ж о б м а м л а к а т и г а к и р и б к е л и ш д а н м а қ с а д ) 
К о б и л н и н г сай р у ш и к о р и ва у хурсан дл и к и ш р а т с а р о й н и н г 
гаш ти эди. К аш м и р то гл ар и н и н г эн г у зо қ чеккал ари ва Табатда 
сай р қилиб ва у илоҳий санъат н и го р и с то н и н и н г н од ир (м ан - 
зара)ларини ибратбин кўзим из билан кўриб, б и р -б и р и га туташ ­
ган то ғл ар ва ту р л и -ту м а н б а л а н д -п а с т л и к л а р ҳам да ў н қ и р - 
чўнқирлар билан чегараланган П акли ва Д ам тур ви л оятлари н и н г 
йўли орқали осм он н и сай р қилиш ҳар б и р ф и к р ва б аланд ликни 
ўлчаш хаёли бу йўллардан ўтиш ликни ваҳим али ва муш кул деб 
билади - қўш и н и м и з дилга маъкул туш ган К об ил га етиб келди.
Ҳ а қ п а р а с т х о т и р д а г и м а ҳ ф и й ф и к р л а р д а н б и р и ш у к и , 
м ам лакати рўзи а ф зу н н и н г (яъни Ҳ и н д и сто н ) гарбида Д арёйи 
Ш ўр соҳилида ж ойлаш ган ва ўз қўл остидагиларга адолат йўлини 
тутмаган Тата ҳоким ига ҳуш ёрликни ош ирувчи би ри н чи насиҳат- 
л ар қилинса, токи у ф арм он б ард орли кн и н г асосий йўлига раҳнамо 
бўл си к ва агар б ахтнинг м ададсизлиги н атиж асида ш инаванда 
насиҳатларга қулоқ осмаса, у кенг м ам лакат ва у ф аровон ўлка 
бўлм иш бу вилоятни адолатлик ф ар м о н б ар д о р л а р н и н г бирига 
топш ирсин. Ва ақли расо ва узоқни кўрувчи ҳамда (насиҳатларга) 
қулоқ берувчи бўлмагач, насиҳатомуз д остонни аф сон а деб ўйлаб, 
ўзбош им чалик кайф ияти билан озгинагина ақлдан ҳам ажралди. 
М у н о с и б л а ш к а р н и у ў л к а т о м о н ю б о р д и к ва и х л о с м а н д
баҳодирлар ҳар хусусда тайёргарлик ва тараддудга аҳам ият бериб, 
икки йилга яқи н муддат ичида хоҳ дарёларда (бўлм асин) ва хоҳ 
саҳролард а (б ў л м аси н ) а й р и м -а й р и м ж ан гу ж адал қ и л д и л ар . 
Ҳ а қ и қ а т н и и х ти ё р э т г а н б а р ч а н и я т и м и з ж а ҳ о н а ҳ л и н и н г
ф ар о в о н л и ги га қарати лган и учун ҳам м а ерда заф ар ва ғалаба
320

---

эътиқодли келажаги бор ул гуруҳнинг (ислом лаш карларининг) 
ҳолига м уносиб бўлди ва “ м уом алани б илм айд иган ва узоқни 
к ў р а о л м а й д и г а н л а р н и н г и ш и ҳ а м и ш а б а р о б а р д и р ” , д е г а н
қадим ий қонун-қоидага биноан у ер н и н г ҳоким и устига ш икает 
тушди. Ва унинг таъбида саодатлик асоси бор эк ан , ом онлик истаб 
ва аҳду пайм он қилиб давлат волийлари қарорига кирди ва у улкан 
м ам лакатнинг ҳаммаси ҳамда бу д арён и н г барча қалъалари мерос 
мамлакатга қўш илди. Ва ҳар қанча ж ангу жадал қилганига қарамай 
хи зм ат(и м и з) га м уш арраф бўлгач, у н и н г п еш о н аси д а саодат- 
м андлик аломатларини ян а кўриб, зўр (ва оғир) ж англар билан 
қўлга киритилган у мулкни қайтадан унга илтиф от қилдик.
С авобандиш кўлгилда бор ниятлардан бири - Бужир ва Т ироҳ 
атроф ларидаги мустаҳкам тоғларда м акон қуриб, д ои м о Т урон 
й ў л и д а г и к а р в о н л а р г а т а ж о в у з қ и л и б т у р у в ч и , қ у р т у
қум урсқалардан ҳам кўп бўлган ҳайвонсурат ва ваҳш ий табиат 
аф ғон л арн и н г танбеҳ ва адабини бериш эди, бу иш ҳам адолат 
тақозоси билан м уносиб равиш да амалга ош ирилди. (У ларнинг) 
к ў п ч и л и ги итоат ва б ўй сун и ш х а л қ а с и н и хуш ёр қул оқл ари га 
илдилар ва дим оғларида пасткаш л и к ва даҳри й ли к қора нияти 
бўлган бу йўл тўсувчи қ а р о қ ч и л ар н и н г б и р гуруҳи (бўлса) тоғ 
ҳайбатлик ф иллар оёғи остида поймол бўлдилар ва кўплари илоҳий 
кдҳр ҳукм ининг арқони билан асир ол и н и б сотиб ю борилдилар.
Ва я н а , ҳ ақ и қ атн и ўз ичига ол ган м ах ф и й ф и к р л ар д а н бири 
ахл оқи б узуқ балуж ларни тўғри йўлга со л и ш э д и к и , улар д о и м о
хавф туғд и ри б ва ғорат ум идида бўлиб, ҳам да и тоатдан ч и қи б , 
Э р о н с а ё ҳ а т ч и л а р и н и н г й ўлини тў сган л ар ва т а л о н -то р о ж н и
“ т а м ғ о ” а таб , м у с у л м о н л а р н и н г к ў п ч и л и ги н и о з и қ -о в қ а т с и з
ва с а р м о я с и з қи лган лар. Бу (и ш ) ҳам кўн ги л га ҳуш келадиган 
тарти бд а н ақш л ан д и .
Д и л м аъ қ у л к ў р и б к ў н ги л о й н а с и д а м а ҳ ф и й б ў л ган ҳар 
қ а н д а й и ш зуҳр п е ш го ҳ и д а д и л х о ҳ л а га н д а н ҳам я х ш и р о қ
ж и л в а л а н д и . Я х ш и н и я т л и г и м и з н и н г б а р а к о т и д а н и қ б о л
т у ғ и м и з н и н г П а н ж о б д а б ў л и ш и га қ а р а м а й , қ и р қ м и н г к и ш и
б и л а н м а қ т а н ч о қ л и к д а м и н и у р г а н с у л т о н М у з а ф ф а р
Г уж аротий ғолиб м уж оҳи д ларн и н г саъ й и ҳаракати б и л ан қўлга 
туш ди ва у д и ё р н и н г барча с а р к аш л ар и ва б ўй и н товл овч и лари
о м о н л и к истаб и тоаткорл и к х и р о ж и н и ўз зи м м а л а р и га олдилар.
321

---

Ва а ж о й и б воқ еал ардан б и р и ш ул ки , уни (султон М узаф ф ар 
Г уж аротийни) х и л о ф о т о с то н а с и га кел ти р аётган вақтд а у уз- 
ў зи н и ўлдирди. Р а ҳ м -ш а ф қ ат н и ихтиёр этган х оти рам и з б ирор 
б и р о д а м н и ў л д и р и ш ва (ё к и ) т а н г р и б у н ё д э т га н (б и р о р ) 
н арсан и й ўқ қ и л и ш д а атр о ф л и ч а ва чуқур мулоҳаза қилади. Ва 
ш у (ф и к р ) ғолиб ч и қ қ а н э д и к и , агар (уни) н азар п еш гоҳим изга 
кел ти рсал ар у (албатта) сало м ат қолади.
Ва ян а ж ан г талаб м у б о р и зл а р н и н г ҳаракати б и л ан маш ҳур 
С у м н о т Б и ч у н а га д а ва У м м о н д е н г и з и н и н г ж а н у б га то м о н
кетган соҳилларида ж о й л аш ган С у р а тн и н г б о ш қ а вилоятлари 
тасарруф и м и зга киради.
Ва я н а улкан Д е к а н в и л о я т и н и н г улуги бўлган Н и зо м у л - 
м у л к н и н г б и р о д а р и Б у р х о н у л м у л к за м о н ҳ о д и с а л а р и д а н бу 
то м о н га п ан о ҳ торти б кел ган эди. У ўлкадаги ҳ а қ қ о н и й аҳвол 
ҳақи қатн и эш итувчи қул оғи м и зга етиб келгач, Бурхонулм улкка 
зўр и л т и ф о т л а р к ў р с а т и л и б , Д е к а н н и б ў й с у н д и р и ш н и ун га 
т о п ш и р г а н э д и к . И с ё н ва р а ъ и я т га с и та м е т к а зи л а ё т га н л и к
х атар и к е л г а н д а н с ў н г , М а л в а ва Ҳ о н д и с в и л о я т л а р и н и н г
ам и рл ари ҳукми ол и й га и тоат қи л и б ул ви л оят (Д екан ) ҳоки м - 
л и г и н и Б урхонулм улкка т о п ш и р и б қ а й ти б келдилар. (Б урхо­
нулм улк эса) кам ҳаф сал ал и б ўлганидан к и ш и л а р к а й ф и тоб и - 
н и с и н а м а й т у р и б , м у с т а қ и л л и к к а и н т и л д и . К ў р н а м а к л и к
й ўл и га к и р и ш га о ш и қ и ш - ў з -ў з и н и й ў қ қ и л и ш д а н и б о р ат 
б ўлганидан, ан д ак в ақ т и ч и д а ундан ва ф ар зан д л ар и д ан асар 
ҳам қолм ади ва у д и ё р н и н г б ош л и к д ар и ул сил си л ага м ансуб 
бўлган к и ш и л а р д а н б и р и н и (ҳ о к и м и я т га ) кў р сати б , м ағрур- 
л а н и б кетдилар.
И қ б о л ю л д узи , д а в л а т ва ш о н - ш а в к а т н и н г р а в ш а н кў зи
(б ў л м и ш ) с а о д а т м а н д ф а р з а н д и м и з с у л то н М у р о д б о ш ч и - 
л и ги д аги за ф а р а с ар а с к а р и м и з г а (Д е к а н га ю р и ш га ) ф а р м о н
б е р д и к , улар т а н г р и н и н г қ ў л л а б -қ у в в а т л а ш и б и л ан ўзи б и р
б ош қа Ҳ индистон аталган ул кен г м ам л ак атн и н г кўп қи см и н и
тасарруф и м и з иҳотасига киритдилар.
Ва я н а ҳ а қ и қ а тм а н д ж а н гч и л а р и м и з ш а р қ и й м ам л ак атл ар 
ч ек к ас и д а ги Д а р ё й и Ш ўрга ту таш ган к е н г У д и й са (О р и с с а) 
вилоятини бўйсундирдилар ва б и р неча м инг сипоқлари о м о н л и к
то п и б , м улозим лар қатори хил оф от остонасига келдилар.
322
V

---

Т ангри н еъм атларини санаб ў тм оқ узун бир достондир. Ул 
қу д р атл и д а р г о ҳ х о т и р а л а р и н и н г х у ш н у д л и ги учун ш у хил 
дараж ада (баён қи л и ш ) маъқул кўринди.
М авлоно Ҳ усайний м улозим ат (яъни эл ч и л и к хизм ати) билан 
бахтиёр б ўлганидан кўп ўтм ай с ал тан ат и ш л ар и н и безатувчи 
м у т а с а д д и л а р г а
и ш о р а т
қ и л и н д и к и , 
у л а р
( М а в л о н о
Ҳ усай н и й н и н г Ҳ и н д и стон га ки ри ш и учун) тезда м уносиб рухсат 
қилсинлар. Д ебочада кўрсатилдики, шу вақтда бирм унча бахти 
қаролар дилга маъқул тутган К аш м и рд а ф и тн аю ф асод бош лаб, 
т а н ф и ато қилган давлатга ихтилоф ва ни зо кўрсатдилар. И қбол 
қўш и н и м и з эса барча я қ и н к и ш и л ар билан б ирликд а айш у иш рат 
учун овга кетган бўлиб, т а н ф и қудратининг ёрдам кучи билан 
ибратбин к ў зи м и з оч и л д и ва у ғалаён ҳақида хабар топилди. 
(Сўнг) ш амол ва ё м ғи р н и н г қаддан ош и ш и га қарам ай, (тезлик 
би лан ) йўлга туш ди к. Ғ олиб ғозийлар муш кул йўллардан ўтиб, 
бу м улкга к и р и ш л а р и д а н авв ал за р у р и я т о р қ а с и д а бу н о п о к
тўф онга туш иб қолган баъзи саодатлик ҳақиқатм андлар ф урсатни 
қ у л а й б и л и б , у л а р н и н г э н г к а т т а б о ш л и ғ и н и б о ш и н и
келтирдилар. Ш авкатл и к қ ў ш и н и м и з я қ и н л а ш и б келган (қам) 
э д и к и , бу б ехазон б о ғи с то н га я н а ўтиш га т ў ф и келди ва бу 
ф айзбахш гулзам инда ш акл и й ва м аъ навий л аззатлар олинди. 
(Ш у н и н г учун) э л ч и ю б о р и ш л и к к е ч и к т и р и л д и . Х и с р а в о н а
туғим из (ўш а вилоятдан) қайтаётганда йўлда М авлоно Ҳ усайний 
в о қ е а с и н и н г хабар и к е л д и к и , у қ о р и н ш и ш и ш касали билан 
ўлди (деб). (Б у хабар) а ф с у с л а н и ш и м и зн и н г о р ти ш и га сабаб 
бўлди. Б и н об ари н , м уҳаббатни ортдирувчи баъзи сўзларни бую к 
авлиёлар авлоди, со ф зотлилар хулосаси, бу олий хон ад он н и н г 
улуғларидан бўлм иш Хўжа А ш раф орқал и айтиб ю борилди, токи 
м унаввар к ўн ги л л ари н и барча ҳ ақ и қ и й аҳволдан огоҳ қи лси н
ва ҳам э л ч и ва н о м а л а р в о с и т а с и б и л а н та ^ л и л э т и л га н ва 
м у ст а ҳ к ам л а н ган аҳду п а й м о н м у н о са б а тл а р и а н и қ б ў л с и н . 
М уҳаббат ва б и р д а м л и к ш о н -ш у ҳ р а т и н и н г қуд рати д ан ум ид 
ш у л к и , қ у в о н ч н и о р т т и р у в ч и х у ш х а б а р л а р б и л а н к ў н г и л
бўстонига тозал и к б ағиш ласинлар.
323

---