Ўзбек дипломатияси тарихидан

А. Ў р и н б о ев, Д . В а л и ева т арж и м аси .
/. 
Тўра - усмонли турк давлатини бошқариш низами.
273

---

Амир Темурнинг Йилдирим Боязидга туртинчи
номаси
М ам лакат паноҳи, салтанат қуббаси бўлм иш зам он а ҳоким - 
л а р и н и н г м алики Б оязид Баҳодирхон ж ан об и олийларига - О ллоҳ 
у н и н г и ззату и қ б о л и н и о ш и р с и н ! - ш о ҳ о н а л у тф л ар йўллаб 
маълум қ и л а м и зк и , бу то м о н О л л оҳ та о л о н и н г кўм аги б илан 
и м кон бўлган дараж ада м усулм онлар аҳволи н и тузатиш билан 
м а ш гу л м и з ва ш у н д а й б ў л и ш и н и ш а ъ н и у л у ғл ан гу р ҳ а зр а т 
(О ллоҳ) дан тилайм из. О ллоҳ б и зн и қўлласин ва қабул этсин!
Ш у н д а н с ў н г м аъ лум қ и л и н а д и к и , б и з (м у н о с а б а т л а р и - 
м и зн и н г ) б о ш л а н и ш и д а ё қ ў зи м и з б и л а н у ж а н о б о р а м и зд а
дўстлик қ о и д а л ар и н и н г мустаҳкам б ў л и ш и н и истадик. Ш унга 
ҳам да ўтган м ал и к л а р ва қад и м ги су л то н л а р су н н а ти га кўра 
ж ан о б и н ги зга бир неча бор м актуб йўллаб ил ти м ос қилинди. 
С и з б у н и и л т и ф о т с и з л и к б и л а н р ад э т д и н г и з ва ва ҳ ш а тн и
орттирдингиз. Н иҳоят иш ш унга б ориб етд и ки , б и з С ивое том он 
ю рдик ва у кечм иш лар содир бўлди. Ш у б илан бирга ун и н г аҳволи 
б у ту н л а й б у зи л м а с и н , к о ф и р л а р ва м у ст а ҳ к ам м у ҳ ам м ад и й
д и н и н и н г - у зотга эн г м укам м ал саловотлар ва эн г гўзал м ақтов- 
л ар бўлсин! - м у н ки рл ари ислом а \л и устига и сти л о қўлини 
чўзм асинлар ва О ллоҳ сақпасин! М усулм онлар ом м асига зарар 
етказиш га сабаб бўлм асин, деб ундан нарига ҳаракат қилм адик 
ва у вилоятни хароб қилиш га кириш м адик. С и зн и н г бем орлигин- 
гиз хабари тарқалганлиги ва у вилоятга к и р и ш Ш ом га ю риш дан 
кўра о со н л и ги га қ ар ам ай , у ви л о ятн и о м о н қ о л д и р и б , Ш ом
том он га ю зландик. Б унинг боиси я н а ш унда э д и к и , би з м аликлар 
ва султонлар тўрасига би н оан ўз элчилар ва навкарл ари м и зн и
туҳфа ва ҳадялар б илан М иср волийси ҳузурига ю бордик. У ҳеч 
бир сабабсиз уларн и н г ҳам м асини қатлга етказибди. И н ти қом
ю засид ан қасос талаб қ и л и б , я н а ўш а то м о н га ю рдик. Н им а 
воқеа бўлса, бўлди. Н им а содир бўлса, бўлди.
(Ж а н о б и н г и з ) ш у н д ай б ў л и ш и га қ а р а м а й ва я х ш и л и к н и
би лм ай , бизни қайтиб кетди, деб эш и тган и н ги з заҳотиёқ, буни 
ганим ат б илиб, дарҳол А рзин ж онга кети б д и л ар ва у киш идан 
ўш а ҳаракатлар содир бўлибди. Я на ҳар то м о н га мактуб ёзиб, 
би зн и коф и рл и кка нисбат берибдилар. (Бу м аъни мусулмон киш и
274

---

то м о н и д ан б ағо ят аж иб ва узоқдир, қандай қи л и б м усулм он- 
л а р н и ко ф и р л и к к а нисбат берадилар?!). “ Қ ибла а?д
1
и ни коф ир 
д ем айдилар!” (“ А н ф о л ” , 63). У ж ой н и н г уламо ва им ом ларидан 
савол сўран г, агар м усулм он к и ш и н и к о ф и р д е й и л с а , (буни 
а й т г а н ) о д а м н и н г м у с у л м о н л и г и қ а н д а й б ў л а д и . Б и з н и н г
м у с у л м о н л и г и м и з и с л о м ш и о р л а р и г а б ў й с у н и ш и м и з , ақли 
суннат ва ж ам оага эъти қод и м и з қуёш дан ҳам равш ан. Ж а н о б и н ­
ги зн и н г н авкарлари С анқур ва Аҳмадлар б и р муддат б и зн и н г 
л а ш к а р л а р и м и з о раси д а м усулм он ли к ал ом атл ари қай тарзда 
эк а н л и ги н и ҳақиқати б илан айтиб берурлар. (Ж ан оби н ги зн и н г) 
А рзи н ж он га ва сод ир бўлган сўзлар ва ф еъллари (и ш лари ) а н и қ
бўлгач, тезликда лаш карларн и ва л а ш к ар л ар н и н г катта ва к и ч и к 
а м и р л а р и н и А рзи н ж он га равон қи л д и к ва ў зи м и з ҳам бахтли 
толеъ б илан у л арн и н г кетидан йўлга чиқдик. Н ахичеван ва Хўй 
ҳудудига бориб туш гач, ж ан об и н ги з қайтиб кетганлиги ҳақида 
турли хабарлар етиш ди. Таҳуртан Баҳодирдан ҳам ш ундай хабар 
к е л д и : “ М е н и н г ф а р з а н д л а р и м ва я қ и н л а р и м н и қ а й т а р и б
ю бордилар, қилган ҳаракатларидан пуш айм он бўлибдилар, узр 
с ў р ам о қч и л ар . Ф и тн а қўзғатувчилардан А ҳм ад Ж а л о й и р н и ўз 
ҳузурларидан йирокдатибдилар ва Қ ора Ю суф н и н г од ам ларини 
ҳам п арокан д а қ и л и б , ундан аж ратиб ю б ори б д и л ар” . Б и з ҳам 
“А гар улар сулҳга майл бўлсалар, Сен ҳам унга қай и ш ва Оллоҳга 
таваккал қи л , О ллоҳ - эш итувчи ва б илгувчидир” (о яати н и н г) 
ҳ у км и га б и н о а н у т а р а ф л а р га ю р и ш н и к е ч и к т и р д и к . Ҳ о зи р
и зза тл и ва ш а в к а т л и ф а р з а н д и м и з М у ъ и н и д д и н М у ҳ ам м ад
С ултон Б аҳодир - О л л оҳ уни б оқи й этсин! - ҳам С а м а р к ан д
д о р и л м у л к и д а н с а о д а т ва к а м р о н л и к д а у м а м л а к а т л а р н и н г
ам и рл ари , ғуломлари ва лаш карлари билан етиб келди. У ларнинг 
к е л и ш и б и л а н х у р с а н д л и г и м и з аф зу н б ў л д и . Ш у н д а н с ў н г 
л аш к ар л ар н и тартибга келтириш ва ж иҳозлаш га маш ғул бўлдик. 
Қ ри м , К аф а ва у том он ларга ю риш га жазм қи л и н ган эди. О ллоҳ 
т а о л о о го ҳ д и р к и , б и з Т у қ м о қ , Қ р и м , К а ф а д и ё р и га ю ри ш га 
қ атьи й қарор қи л и б , баъзи ам ирлар ва л аш кар лар Ш и р в о н н и н г 
Д а р б а н д и га б о р и б етд и л ар, ч у н о н ч и , бу м аъ н и к а й ф и я т и д а н
ж ан о б и н ги зн и н г навкарлари С анқур ва Аҳмад воқиф дирлар. Ш у 
ҳол а с н о с и д а х а б а р ч и л а р К ам о х т а р а ф и д а н к е л и ш и б , “ у ўз 
н авкарлари ни К ам ох қалъасига киритиб, ухлаган ф и тн а н и ян а
қ ай тад ан у й ғо ти б д и ” , д еган ахборотни етк азд и л ар . Бу м аъ н и
275

---

а н и қ л а н гач ж а н о б и н ги з ўз н о м у л о й и м (н ом ақб ул ) ҳ ар ак атл а- 
ри н ги зд ан пуш ай м он бўлган ли ги н ги з ҳақида Таҳуртан Баҳодир 
ёзган ra n нотўғри экан л и ги маълум бўлди. О л л оҳн и н г истихораси 
бўйича А рзи н ж он га б ори б туш гум издир, инш оолоҳ. В аҳоланки, 
Ш ом м улкларидан қай тган и м и зд ан кей и н бир неча бор м актуб- 
лар ёзиб, сулҳ ва дўстликка даъват қилдик. М усулмонлар ти н чли ги
ва д и н и и с л о м н и н г р авн ақ и н и назарда тутиб, тол и б ва ғолиб, 
(ҳамма нарсадан) хабардор, й ў қ қилувчи ва барҳаёт, ҳуш ёр ва 
ўлм айдиган О л л оҳ ҳаққи сулҳ ва дўстлик йўлидан ҳар н и м аи к и
ёзган бўлсак, рост ёзд и к, тўғри ёздик. Ж ан об л ари б и л ан сулҳ ва 
д ў с т л и к и с т а г и д а э д и к . А гар ч у н о н ч и ж а н о б и н г и з ф и т н а ю
в а ҳ ш а тн и и с т а м а с а л а р , ҳам д а ўз м улк и м у с у л м о н л а р и ва у 
е р н и н г а ҳ о л и с и о м о н л и г и н и н г т а р а ф д о р и б ў л с а л а р , б и з
А рзин ж ондан нари га ўтиб, у к и ш и н и н г вилоятларига к и р м а си - 
м и зд ан и л га р и ў зл а р и б и л и б , о го ҳ т о р т и б о м о н л и к й ў л и н и
тутсинлар ва ўз қ и л м и ш лари д ан пуш айм он бўлиб, ўзл ар и н и н г 
яхш и од ам л ар и д ан б и р и н и б и з то м о н га ю б ор си н л ар , сулҳ ва 
д ўстлик қо и д ал ар и н и м устаҳкам ласинлар. Ч у н о н ч и , и ш о н ч ва 
э ъ т и м о д п а й д о б ў л с и н , б е г о н а л и к я к д и л л и к к а а л м а ш и л с и н , 
кудурат м у с т а ф о л и к к а а й л а н с и н , м у сул м он л ар ва ф у қ а р о л а р
о м о н л и к ва и ш о н ч л и к д а бўлсинлар. У тараф дан Аҳмад Ж а л о й и - 
р и й н и ўз ҳузурларидан й и р о қ л а ш ти р с и н л а р ва Қ ора Ю суф ни 
ҳам ўз олдиларидан узоқлаш тириб, ун и н г одам ларини тарқатиб 
ю борсинлар ва уни гарбий том он ларга бадарга қи л си н л ар . Бу 
тараф дан би з ҳам ж ан о б и н ги зн и н г бу ердаги гаразгўйларининг 
ни зо ва нуқсон қидирувчи сўзларига ҳеч б и р ж иҳатдан қул оқ 
с о л м а й м и з, у л а р н и н г сў зи га и л т и ф о т қ и л м а й м и з. Ҳ ар и к к и
тараф дан сулҳ, б и р л и к ва м у во ф и к д и к заруратлари э ш и к л а р и
очилсин. Бундан илгари бу том онга тааллукди бўлган Таҳуртан 
Баҳодир, Ж и р ж и з Б аҳодир, Я лм он Б аҳодир, Ҳ ож и п о ш ш о ва 
у л а р н и н г ф а р з а н д в а х е ш л а р и н и у ш л а б т у р г а н ва у л а р га
м у т а с а р р и ф б ў л га н б ў л с а л а р , ( э н д и ) у л а р н и н г бу т о м о н г а
қ а й ти ш и га дахл қи л м ас и н л а р . Н и м аи к и у ж ан о б га таал л уқл и
бўлган нарсаларни, чунончи С ивос, М алотия, А лбистон ва б ош қа- 
л ар С из ж анобингизга қатьиян барқарор бўлиб қолади. Б из ва 
б и зн и н г одам ларим из у вилоятга дахл қилм айм из. Ж аноблари 
ҳам Камох қалъасига киритган бир гуруҳ навкарларни у ердан 
чиқариб олсинлар ва сулҳ аҳди ва савган (қасамёд) ни ш у тарзда
2 7 6

---

муқаррар деб билсинлар. Ч унки сулҳу садоқат қоидаси м аликлар 
ва султонлар орасида келиш илган бир расм ва одатдаги бир йўлдир.
У лар ж аҳ о н д о р л и к а с о сл а р и н и д о и м о сулҳ ва м у во ф и қл и к 
изҳори б илан таъкидлаб, мустаҳкам туриб келганлар. И к ки орада 
та р а ф л а р н и н г ислоҳи м ана шу зи к р этилган д а қ и қ то м о н л ар
(ш артлар) б илан б арқарор этилгач, аҳдном алар М аккаи ш ариф га 
- О ллоҳ таоло уни ш араф ли ва улуғ этсин! - ю борилади ва Каъбаи 
м уаззам н и н г - О ллоҳ уни улуғласин! - эш и ги га оси б қўйилади. 
(К и м хиёнат қилса, у ўзигагина қ арш и хиёнат қилади; О ллоҳ 
қарш исида қилган аҳдига тўғри амал қилса, ўш анга О ллоҳ бую к 
аж рини беради) (“ Ф атҳ” , 10). Т оки ҳар ким ўз аҳдини қандай 
бўлм асин бузса ва кели ш и лган га хилоф иш тутса, абадий азоб 
ва д о и м и й ж азога дучор бўлсин. Ва ҳар б и р нусрат эгаси ўз аҳдига 
ваф о қилса, (унинг) аж рига сазовор бўлади.
О ллоҳ б и зн и н г ай тган д ари м и зга каф и лд и р ( “ Ю суф ” , 66), биз 
изохпаш ни истаган нарса “ О ллоҳ э н г яхш и ҳо м и й д и р ” (“ О л-и 
И м р о н ” , 167). Қ андай гўзал бу мавло! (Эгам!). Қ андай гўзал бу 
кўмакчи! ( “А н ф о л ” , 41). Э й раб би м и з, сенга сиғинадилар, сенга 
интиладилар.
А на шу маслаҳат б илан м актубни элтувчи Ҳ ож и Б ойазидни 
Аҳмад ва С ан қу р билан би ргали кда ж ўнатилди. Ёлғиз Оллоҳга 
ҳ а м д л а р б ў л с и н ва с а й и д и м и з М у ҳ а м м а д г а , у н и н г я х ш и
авлодларига салом лар бўлсин!