Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti

Ingliz tilida sodda gaplar o’zbek tilidagi sodda gaplar tizimiga mos keladi.  

She works.                    I write a letter. 

U ishlaydi.                   Men hat yozaman. 

Biz  hozirgi  paytdagi  qo’shma  gaplarni  o’rganib  ularni  qiyoslashga  harakat  qilamiz. 

Tilshunoslikda  bu  turdagi  gaplar  ko’pchilik  olimlar  tomonidan  o’rganib  kelinayotgan 

hodisalardan biridir.  

---

10 

 

Qo’shma gaplar va ularga ta’riflar ko’plab olimlar tomonidan ancha yillardan beri talqin qilib 

kelinayotgan  bo’lsada,  hozirgi  kunda  ham  bu  masala  muhokamali  mavzulardan  biri  bo’lib 

qolmoqda. 

XIX  asrning  o’rtalarida  gaplar  tuzilishiga  ko’ra  tasniflangan  va  ular  murakkab  gaplarni 

tashkil  etgan  bo’laklar  ―Clause‖  lar  ega  va  kesimdan  iborat  ekanligini  ko’rsatganlar.  Bu 

masala bilan HUZ, FRUZ kabi olimlar ham shug’ullanganlar.  

Bizga ma’lumki, bizgacha qo’shma gaplar har ikki tilda ham mukammal o’rganilgan. Qo’shma 

gaplarni ko’plab olimlar o’rganib, bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma gaplar, 

bog’lovchisiz qo’shma gaplar kabi turlarga ajratganlar. Rus olimi Kaushanskaya bog’langan 

qo’shma gapni quyidagicha ta’riflagan:‖ A Compound sentence is a sentence which consists of 

two or more clauses coordinated each other.‖ 

        Ikki va undan ortiq sodda gaplarning birikuvidan hosil bo’lgan gaplar gaplar qo’shma 

gaplar deyiladi.  Sodda gaplarda monopredikativ  munosabat mavjud bo’lsa, qo’shma gaplarda 

esa polipredikativ munosabatlar mavjud. Ya’ni                       G.G. Pocheptsovning 

ta’kidlashicha, ―Sodda gaplarda monopredikativlik, qo’shma gap tarkibida esa polipredikativlik 

xususiyatlari namoyon bo’ladi‖. 

        Qo’shma gap qismlarining ikki xil birikish usullari mavjud: 

A)  Parataksis (parataxis) 

B)  Gipotaksis (hypotaxis) 

      Parataksis – grekcha so’z bo’lib,bog’lanish,qator tizish degan ma’noni ifodalaydi. Bunday 

qurilmalar qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining ifodalanishida shu qismlar 

tarkibidagi gap bo’laklarining ma’nosi va o’rinlashishi, ularning semantik va grammatik o’zaro 

munosabati , ayrim leksik tarkibidagi gap bo’laklarining ma’nosi  va o’rinlashishi, ularning 

semantik  va grammatik o’zaro munosabati, ayrim leksik elementlarning qo’llanilishi, gaplarning 

intonatsiyasi kabi omillar asosiy rol o’ynaydi.