Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti

 

 

 

 

Birinchi bob.Hozirgi zamon tilshunosligida qo’shma gaplar nazariyasi. 

1.1  Hozirgi zamon tilshunosligida qo’shma gaplar nazariyasi 

 

---

9 

 

Til  insonlar  orasidagi  aloqa  vositasi  bo’lib,  u  yordamida  kishilar  o’z  fikrini,  maqsad,    his-

hayajonlarini  ifodalaydilar,  muloqot  va  munosabatga  kirishadilar.  Fikr  turlicha  ifodalanadi: 

sodda  yoki  qo’shma  gaplar,  murakkab  qo’shma  gaplar  orqali,  darak,  so’roq,  buyruq,  undov 

gaplar vositasi bilan ikki yoki bir sostavli gaplar yordamida,to’liq yohud to’liqsiz gaplar orqali 

ifodalinishi  mumkin.  Bu  shakllarning  turi  fikrning  hususiyatiga  ma’lum  maqsadga  ko’ra 

belgilanadi. Ammo gap qanday shaklda bo’lmasin unda kishining ma’lum maqsadi ifodalanadi. 

Bundan  xatto  undov  yoki  so’roq  gaplar  ham  mustasno  emas.Binobarin  til  ham  o’z  navbatida 

fikrga,  ongga  ta’sir  etadi,  uni  shakllantiradi,  kengaytiradi,  chuqurlashtiradi.  Fikr,  ong  va  til 

o’zaro  aloqada  shakllanadi,  namoyon  bo’ladi,  taraqqiy  etadi.  Shulardan  kelib  chiqib  til 

birliklarining asosi bo’lgan gap haqida o’z fikrlarimizni bayon etmoqchimiz. 

 

Gap haqida gapirar ekanmiz, avvalo uning ta’rifiga to’xtashimiz joizdir.Gap nisbiy fikr tugashiga 

va  predikativlikning  mavjud  bo’lishi  hamda  u  Grammatik  jihatdan  ma’lum  qonun  va  qoidalar 

asosida shakllanishi, o’ziga hos ohangga ega bo’lishi shart. Gapning bu hususiyatlari ko’pchilik 

tillar uchun umumiydir. Ammo bu belgilarning turli tillarda namoyon bo’lishi, ahamiyati, o’rni 

turlichadir.  Har  bir  gap  ma’lum  maqsad  va  fikrni  yoki  his-hayajonni  ifodalaydi,  aks  holda  gap 

emas, so’z birikmasi bo’lib qoladi. 

Gap  bo’lishi  uchun,  albatta,  egasi  bilan  shaxsda,  sonda  moslashgan  fe’l  bo’lishi  shart 

emas.Ma’lum maqsad fikr ifodalangan, predikativ munosabati mavjud bo’lgan qurilmalar hatto 

ayrim so’zlar ham gap sanaladi. 

Spring!            Bahor! 

 Birds!             Qushlar! 

Gap Grammatik jihatdan tuzilishiga ko’ra o’ziga xos bir qurilmani tashkil etadi. Ingliz va o’zbek 

tillarida gaplarni quyidagi guruhlarga ajratamiz. 

Simple sentence              sodda gap 

Complex sentence            ergash gapli qo’shma gap 

Compound sentence           bog’langan qo’shma gap 

Composite sentence            qo’shma gap