ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

36-TEMA
JÍLLÍLÍQTÍ PAYDA ETETUǴÍN DEREKLER. 
JÍLLÍLÍQTÍ QABÍLLAW
Sizge belgili jıllılıq otın, kómir, gaz, neft ónimlerin jaǵıwdan payda 
etiledi. Lekin jıllılıqtıń tiykarǵı deregi – Quyash esaplanadı. Jer betine 
kelip túsetuǵın Quyash nurları onı ısıtadı, onnan jıllılıq atmosferanıń 
tómengi qatlamlarına ótedi hám hawa qızadı. Kómir, gaz hám neft 
te Jerge kóp ásirler dawamında túsken Quyash nurları energiyasınıń 
ónimi bolıp tabıladı. Hátteki paydalanılatuǵın samal energiyası da 
Quyash sebepli boladı.
Solay eken, jıllılıq degende neni túsinemiz? Dáslepki dáwirlerde 
jıllılıqtı da qanday da bir zat dep qaraǵan. Mısalı, gaz janǵanda onnan 
jıllılıq shıǵıp suwǵa ótedi. Nátiyjede endi jıllılıq suwda boladı. Sońınan 
qaynaǵan suwdı gazdan alıp qoysaq, onnan jıllılıq shıǵıp hawaǵa ótedi 

---

103
hám t.b. Sonlıqtan da onı ólshew ushın ayırım «jıllılıq muǵdarı» degen 
fizikalıq shama kirgizilgen. Mınaday tájiriybe ótkereyik. Qıstıń suwıq 
kúni eki muz bólegin qalıń qolǵap penen uslap (qolımızdıń ıssılıǵı 
muzǵa ótpewi ushın), olardı bir-birine ısqılap kóreyik. Sonda muzlar 
erip, suw tamshılay baslaydı. Adamlar áyyemde eki aǵashtı ısqılap ottı 
payda etken. Sımdı da bir jerinen bir neshe ret tez-tez búklese, sol 
jeri qızıp ketedi. Awır balǵanı kóterip, metall bólegine bir neshe márte 
urılsa, metall da qızadı. Bulardıń barlıǵında mexanikalıq energiya 
jıllılıq energiyasına aylanadı. Usıǵan uqsas ısqılanǵan barlıq denelerdiń 
qızatuǵının turmısta ushıratqansız. Olar haqqında eslep kóriń. Mine 
usınday tájiriybeler, jıllılıq ta energiyanıń bir túri ekenligi haqqındaǵı 
juwmaqqa alıp keledi. Onda biz biletuǵın potencial hám kinetikalıq 
energiyadan qaysı biri jıllılıq energiyasına sáykes keledi? Yaki bir 
waqıtta ekewi de me? Zatlardıń mayda bólekshelerden quralǵanlıǵı 
hám olardıń toqtawsız qozǵalısta bolatuǵını belgili. Baqlawlar eger zat 
qızdırılatuǵın bolsa, onda bólekshelerdiń qozǵalısıniń tezlesetuǵının
kórsetedi. Bunnan