ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Mexanikanıń altın qádesi
» delinedi.
Aldıńǵı temada qanday da bir júkti belgili bir biyiklikke 
kóteriwde mexanizmniń awırlıǵın, olardaǵı súykeliwlerdi esapqa 
almadıq. Bular esapqa alınatuǵın bolsa, 
m
massalı júkti 
h
biyiklikke 
kóteriwde 
A
p
= 
 mgh
jumısqa salıstırǵanda ádewir kóp jumıs (
A
u
) 
orınlaw zárúrligi kelip shıǵadı. 
A
p
jumıs 
paydal
ı
jum
ı
s
dep ataladı. 
A
u
– ulıwma orınlanǵan jumıs dep atalıp, 
A
u
= 
A
p

A
q
dan dúziledi. 
A
q
súykeliwlerdi jeńiw, mexanizmniń ózin de kóteriw hám t.b. lardı 
orınlaw menen baylanıslı qosımsha jumıslar.
Paydalı jumıs (
A
p
) tıń ulıwma jumısqa (
A
u
) qatnası menen 
ólshenetuǵın shama mexanizmniń 
paydalı
 
jumıs koefficienti 
delinedi.
η
 = 
A
A
p
u
η 
(eta) – paydalı jumıs koefficienti (qısqasha PJK).
Kóbinese PJK procentlerde ańlatıladı:
η
 = 
A
A
p
u
·
 100%.
Hár qanday mexanizmniń PJK i 100% ten kem boladı (3-kestege 
qarań)

---

96
3-keste
Qozǵalmal
ı
yaki qozǵalmas blok
94–98%
R
ı
chag-vintli domkrat
95–97%
Qolda ayland
ı
r
ı
latuǵın lebyodka
80%
Vintli domkrat
30–40%
P.J.K. arttırıw ushın mexanizmniń awırlıǵı, ondaǵı súykeliwlerdi 
kemeytiwge háreket etiledi. Konstrukciyaları jetilistiriledi
Ámeliy tapsırma
69-súwret.
Ilmekli taxtashanı alıp onı dinamometrge ildirip, awırlıǵı 
F
awır
nı ólsheń. Taxtasha ildirilgen dinamometrdi áste joqarıǵa kóterip 
kóriń. Stol yaki uzın sızǵısh járdeminde qıya tegislik payda etiń. 
Taxtashanı sızǵısh ústinde tegis júrgizip, dinamometr kórsetiwin jazıp 
alıń (69-súwret). Qıya tegislik biyikligi 
h
tı hám uzınlıǵı 
S
ti ólshep 
alıń. Alınǵan maǵlıwmatlardan paydalanıp, qıya tegisliktiń P.J.K. in 
η
 =
F
awır
·
h
F 
· 
s
 
·
 
100% formuladan esaplań.
1. Mexanikanıń altın qádesin shıǵırıq mısalında dálilleń.
2. Ápiwayı mexanizmler ne ushın jumıstan utıs bermeydi?
3. Qıya tegisliktiń uzınlıǵı arttırılatuǵın bolsa, onıń PJK i qalay 
ózgeredi?

---

97
9­shınıǵıw
1. Rıchagtıń uzın iyini 6 m, qısqa iyini 2 m ge teń. Uzın iyinine 
10 N kúsh tásir etetuǵın bolsa, qısqa tárepiniń ushı menen qanday 
awırlıqtaǵı júkti kóteriw múmkin (
Juwabı:
30 N).
2. Bala qozǵalmas blokta júkti joqarıǵa shıǵarmaqta. Balanıń 
massası 50 kg bolsa, bul blok járdeminde qanday maksimal awırlıqtaǵı 
júkti kóteriwi múmkin? 
g 
≈
10
N
kg
(
Juwabı:
500 N). Juwabıńızdı tiykarlań.
3. Qıya tegislikten júkti biyiklikke kóteriwde 20 Dj jumıs orınlandı. 
Bunda PJK 80% bolǵan mexanizmnen paydalanıladı. Paydalı jumıstı 
tabıń (
Juwabı:
16 Dj).
4. Deneniń uzınlıǵı 6 sm, eni 8 sm bolıp, tuwrı tórtmúyeshlik 
kórinisinde. Onıń massa orayı qálegen ushınan esaplansa, neshe 
santimetr uzaqlıqta boladı? Juwabıńızdı sızılmada tekserip koriń.
5*. Qudıqtan shelekke suw tartılmaqta. Shelektiń kólemi 10 
l
. 
Arqan oralatuǵın barabannıń radiusı 10 sm, tutqası 50 sm ge teń. Suw 
shıǵarıw ushın tutqaǵa qanday kúsh penen tásir etiwi tiyis? 
g
≈
10
N
kg
(
Juwabı:
20 N).
6. Dene qıya tegislikten 15 N kúsh tásirinde kóteriledi. Dene 
awırlıǵı 16 N, qıya tegislik biyikligi 5 m, uzınlıǵı 6,4 m. Qıya 
tegisliktiń PJK in tabıń. (
Juwabı:
83,3%).