ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Ámeliy tapsırma
Úyińizdiń ısıtılıw sızılmasın sızıń. Onıń qanshelli tuwrı 
orınlanǵanlıǵın úyrenip kóriń.
1. Úy terezelerine «fortochka»lar ne sebepten joqarǵı jaǵına qoyıladı?
2. Ne sebepten janıp turǵan shırpı shóbin uslap turǵanıńızda qol 
kúymeydi?
3. Kestege qarap qaysı úy jazda salqınıraq, qısta ıssıraq bolatu-
ǵının aytıń. Gerbishten islengen úy me yaki betonnan islengen 
úy me?
39-TEMA
NURLANÍW. TURMÍSTA
HÁM TEXNIKADA JÍLLÍLÍQ JETKERIP BERIWDEN 
PAYDALANÍW
Solay etip, konvekciya da, jıllılıq ótkizgishlik te bóleksheler qozǵalısı 
menen ámelge asırıladı. Onda Jerdegi energiyanıń tiykarǵı sebepshisi 
bolǵan Quyashtan jıllılıq Jerge qalayınsha jetkerip beriledi? Aqırı, Jer 
hám Quyash arasında bóleksheler derlik bolmaytuǵın ortalıq –
vakuum
bar ǵoy! Bul jaǵdayda jıllılıq 
nurlanıw 
arqalı jetkerip beriledi. 
Quyashtan keletuǵın jaqtılıq aǵımı ózi menen birge jıllılıq energiyasın 
da alıp keledi. Jaqti beriwshi elektr lampochkası da jaqtılıq penen birge 
jıllılıqtı nurlandıradı. Lampochkanıń ishinde hawa bolmasa da, 
lampochkadan nurlanǵan jıllılıqtı alaqanımız benen seziwimiz 
múmkin. Nurllanıw arqalı alınǵan energiya ısıtılatuǵın bettiń reńine 
baylanıslı. Qısta qar ústine birdey materialdan tayarlanǵan birdey 
maydanǵa iye biri aq, ekinshisi qara reńge boyalǵan gezleme jayıp 
qoyılsa, onda qara gezleme astındaǵı qardıń kóbirek erigenligin 
kóremiz. Demek, betke túsetuǵın nurlanıw energiyası oǵan jutılıwı yaki 
onnan shaǵılısıwı múmkin eken. Tereze aynaları Quyashtan keletuǵın 
nurlanıwdı jaqsı ótkeredi, lekin úydegi radiatordan shıǵatuǵın jıllılıqtı 
jaman ótkeredi. Íssıxana («teplica»)lardaǵı aynalı diywal hám pátik-
lerdiń wáziypası sizge endi túsinikli bolsa kerek!
Konvekciya, jıllılıq ótkizgishlik hám nurlanıw qubılıslarınan 
turmısta hám texnikada keń paydalanıladı. 77-súwrette úylerdi 
qaynaǵan suw menen ısıtıw sistemasında qollanılatuǵın «qazan»nıń 
ishki dúzilisi keltirilgen. Onda payda bolatuǵın konvekciyanı 

---

109
túsindiriwge háreket etiń. 78-súwrette radiator arqalı ısıtılatuǵın 
bólmeniń kesimi kórsetilgen. Bólmede bolıp ótetuǵın process haqqında 
túsinik beriń. Ne sebepten radiatorlar terezeniń tómenine ornatıladı? 
79-súwrette suyıqlıqlardı dáslep quyılǵan waqtındaǵı temperaturasında 
uzaq múddet saqlaytuǵın ıdıs –
termos
keltirilgen. Onda metall qabıq 
ishine eki qabattan ibarat shiyshe diywallı idıs jaylastırılǵan. Shiyshe 
diywallar aralıǵı vakuumnan ibarat. Shiyshe ıdıstıń ishki beti juqa 
gúmis penen qaplanǵan. Bunday ıdıstaǵı suyıqlıq ıssı halında uzaq 
waqıt saqlanadı. Jıllılıq jetkerip beriwdiń úsh túri boyınsha jıllılıqtıń 
tarqalıp ketpey tuǵınlıǵınıń sebebin túsindirip kóriń.
Demek, zárúrlikke qarap jıllıliqtı jaqsı ótkeriw lazım bolsa, onda 
konvekciyanı tezlestiriw ilajların hámde jıllıliqtı jaqsı ótkeretuǵın 
materiallardan paydalanıw kerek eken. Úyde awqat pisiriw hám shay 
qaynatıw ushın qollanılatuǵın qazan hám chayniklerdi jıllılıqtı jaqsı 
ótkeretuǵın materiallardan jasaydı. Lekin qaynap atırǵan chaydı 
uzaǵıraq waqıt ıssı halında uslap turıw ushın farfor shaynekke 
demlegen maqul boladı. Chaydı stakanda ishetuǵın bolsaq, awız kúyip 
qaladı. Lekin farfor kesede kúymeydi. Ne sebepten?
77-súwret.
78-súwret.
79-súwret.
Nurlanıw energiyasınan paydalanıwda da materiallarǵa hám onıń 
reńine itibar beriledi. Jazda jıllılıq nurların jaqsı shaǵılıstıratuǵın aq 
reńdegi kiyimler kiyilse, qısta toyǵın reńdegiler kiyiledi.