ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

oń 
zaryad
dep, ekinshi túrdegi zaryadtı shártli túrde 
teris zaryad 
dep atawǵa kelisilgen.
Ne sebepten elektrlenbegen deneler elektrlengen denelerge tartıladı? 
20-ásirdiń baslarında fizikler atomnıń dúzilisin úyrenip, onıń 
ortasında (oń) zaryadlanǵan yadro hám onıń átirapında (teris) zaryad-
lanǵan elektronlar aylanıp júretuǵının anıqladı (86-súwret).
– neytron
– proton
– elektron
86-súwret. 
87-súwret.
Atom yajrosınıń ólshemi atom ólsheminen shama menen júz mıń 
ese kishi. Biraq, yadroda atomnıń ámelde barlıq massası toplanǵan 
boladı. Atomnıń yadrosında oń zaryadqa iye bolǵan proton hám 
zaryadqa iye emes neytron boladı. Yadronıń átirapında aylanıp júrgen 
elektronlardıń massası shama menen eki mıń ese kishi bolıp, yadroǵa 
tartılıwı sebepli onnan belgili aralıqta aylanıp júredi. Proton zaryadınıń 
muǵdarı san mánisi jaǵınan elektron zaryadına teń. Sonlıqtan, 
atomnıń ulıwma zaryadı nolge teń. Eger eki deneni alıp júdá 
jaqınlastırsaq (súykestirsek) atomdaǵı ayırım elektronlar bir deneden 
ekinshisine ótip qaladı. Sonda elektronlar ótip qalǵan dene teris, 
elektronın bergen dene oń belgide zaryadlanadı.
Solay etip artıqsha elektronlarǵa iye bolǵan dene teris belgili 
zaryadqa, elektronları jetispeytuǵın dene oń belgili zaryadqa iye 
boladı.
Demek, elektr zaryadları tek zaryadlanǵan bóleksheler arqalı bir 
deneden ekinshisine ótedi.
Oń zaryadlanǵan tayaqsha zaryadlanbaǵan metall gilzaǵa jaqın-
lastırılsa, metall gilza tayaqshaǵa tartıladı (87-súwret). Sebebi nede?

---

121
Bunıń sebebi, gilzadaǵı erkin elektronlar tayaqshadaǵı oń zaryad-
larǵa tartılıp, gilzanıń bir tárepine toplanadı. Onıń qarama-qarsı 
tárepinde oń zaryadlar qaladı. Teris zaryadlar, oń zaryadlarǵa qara ǵan-
da jaqın jaylasqanlıqtan tartısıw kúshi iyterisiw kúshinen úlken boladı.
1. Deneler súykeliskende ne sebepten elektrlenip qaladı?
2. Elektrlesiw qubılısı paydalı ma yamasa zıyanlı ma?
3. Tábiyatta elekstrlesiwge tiyisli qanday qubılıstı baqlaǵansız?