ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

VI
BAP
Bul bapta Siz:
– jaqtılıq derekleri;
– jaqtılıqtıń tarqalıw nızamı;
– Quyash hám Aydıń tutılıwı;
– jaqtılıq qubılısları haqqında 
Beruniy hám Ibn Sinanıń 
pikirleri;
– ayna haqqında maǵlıwmatlar; 
– raduga payda bolıwı hám aq 
jaqtılıqtıń prizmada reńlerge 
ajıralıwı;
– jaqtılıq qubılıslarına baylanıslı 
laboratoriya jumısları menen 
tanısasız.
JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ
HAQQÍNDA DÁSLEPKI
MAǴLÍWMATLAR

---

132
KIRISIW SÁWBETI
Aldınǵı temalarda aytqanımızday, Quyash Jerdegi energiyanıń 
tiykarǵı deregi bolıw menen birge, ondaǵı organikalıq tirishiliktiń 
sebepshisi de bolıp tabıladı. Ósimlikler hám tereklerdiń ósiwi ushın 
álbette jaqtılıq kerek. Jaqtılıq degende neni túsinemiz? Kóriw qalayınsha 
júzege keledi. Jaqtılıq ne sebepten qalıń aynadan ótedi de, lekin juqa 
karton qaǵazdan ótpeydı? Qanday tezlik penen tarqaladı? Bunday 
sorawlarǵa adamzat áyyemgi zamanlardan juwap tabıwǵa háreket etkeń. 
Biraq, jaqtılıq óz sırların basqa qubılıslarǵa qaraǵanda uzaǵıraq saqlap 
keldi. Biziń kóriw arqalı qorshaǵan ortalıq haqqında alǵan bilimlerimiz 
basqa sezimlerimiz aqıbetinde alǵan bilimlerimizden ádewir kóp.
Áyyemgi grekler insan kózinen qanday da bir nurlar shıǵadı hám 
olar nárse, buyımlarǵa túsip, onı kóredi dep oylaǵan. Onda kózdiń 
kóriwi túnde hám kúndiz birdey bolıwı kerek emes pe? Siz ne dep 
oylaysız? Keyin ala inglis alımı I. Nyuton jaqtılıqtı júdá mayda 
bóleksheler aǵımı dep qarawdı usınıs etti. Bul aǵım 
jaqtılıq nurı
dep 
ataladı. Jaqtılıq nurı qanday da bir derekten, mısalı, Quyashtan shıǵıp 
nárse hám buyımlarǵa túsedi. Olardan shaǵılısıp kózimizge tússe, 
olardı kóremiz dep túsindiriledi. Bunday túsindiriw jaqtılıq penen 
baylanıslı kóplegen qubılıslardı túsindiretuǵın bolsa da, ayrımların 
túsindire almaydı. Mısalı, Quyashtan deneniń qarayıwı, gezlemelerdiń 
jaqtılıq tásirinde reńiniń óńip ketiwi, ósimlikler japıraǵınıń jasıl bolıwı 
hám t.b. Usınday qubılıslardı úyreniw barısında alımlar jaqtılıq tábiyatı 
háqqındaǵı basqa teoriyalardı jarattı. Olar menen Siz joqarı klaslarda 
tanısasız.