|
41-TEMA
TEMPERATURA. TERMOMETRLER.
DENENIŃ TEMPERATURASÍN ÓLSHEW
Aldıńǵı temalarda bólme ısıdı, dene suwıdı sıyaqlı sózlerdi
qollandıq. Olarǵa biz óz seziwlerimizge tayana otırıp usı juwmaqlardı
jasaǵan edik. Lekin, biziń sezimlerimiz hár dayım durıs juwmaq
shıǵarıwǵa imkaniyat bere me? Bunı tekseriw ushın stol ústine úsh
stakan qoyamız. Birinde ıssı, ekinshisinde jıllı, úshinshisinde suwıq
suw bolsın. Dáslep shep qolımız barmaqlarınan birin suwıq suwǵa, oń
qolımız barmaqlarınan birin ıssı suwǵa, biraz basıp turayıq. Sońınan
usı eki barmaqtı da jıllı suwlı stakanǵa batırayıq. Sonda shep barmaqqa
suw ıssı, al oń qol barmaǵına suw suwıq bolıp seziledi. Tek arnawlı
ólshew ásbabı oylap tabılǵannan keyin ǵana temperaturanı obyektiv
anıqlaw múmkin boldı. Temperaturanı ólsheytuǵın asbapqa
termometr
delinedi. Onıń oylap tabıwshısı Galiley bolǵan. Siziń salama tlıǵıńızdı
shıpaker teksergende temperaturańızdı ólshegen termometrdi kórgensiz.
Álbette házirgi termometr Galiley oylap tapqan termometr (termoskop)
den ózgeshelenedi. Termometrlerde zatlardıń ıssılıqtan keńeyiw
qásiyetinen paydalanıladı. Galiley termometrinde hawanıń keńeyiwinen
paydalanılǵan edi (80-súwret). Keyinshelik franciyalı alım
Rey
1631-jılı
suwlı termometrdi jasadı. Házirgi kúnde qollanılatuǵın termometrlerde
tiykarınan sınap hám spirt qollanıladı. Olardıń birewi súwrette
keltirilgen (81-súwret). Ísıtılǵanda tútikshedegi zat keńeyip, joqarıǵa
kóteriledi, suwıǵanda tarayıp. tómenge túsedi. Bul termometrlerdiń
kórsetiwi graduslarda ańlatıladı. Shved alımı
A.Celsiy
(1701–1744)
temperaturanı ólshewde esaplawdıń bası bolǵan 0 (nol) ushın erip
atırǵan muzdıń temperaturasın aladı (82-
a
súwret). Ádettegi atmosfera
basımında qaynap atırǵan taza suw temperaturası 100 gradus dep qabıl
etiledi (82-
b
súwret). Olardıń aralıǵı 100 bólekke bólinip, bir bólegi 1
o
C
dep qabıl etiledi. Bólmedegi yaki ıdıstaǵı suyıqlıq temperaturasın ólshew
ushın termometrdi ólsheytuǵın ortalıqta belgili waqıt uslap turıw kerek.
113
Sonda termometrdegi suyıqlıq temperaturası ortalıq temperaturasına
teńlesedi. Ídıstaǵı suwdan shıǵarmastan kóriw kerek. Keri jaǵdayda,
termometr suwdan alınıwı menen-aq onıń kórsetiwi ózgerip ketedi.
80-súwret.
81-súwret.
82-súwret.
Nawqastıń temperaturasın ólsheytuǵın medicina termometri bunday
kemshiliklerge iye emes. Shıpaker termometrdi nawqastun alıp, arqayın
kóriwi múmkin. Sebebi, ondaǵı sınap baǵanası tómenge túsip ketpeydi.
Buǵan erisiw ushın termometr tútikshesiniń tómeńgi bólegi jińishke etip
jasaladı. Bunda ısıǵan sınap baǵanası irkinishsiz kóterilse de, suwıǵanda
jińishkergen orında sınap baǵanası úzilip qaladı. Termometr kórsetiwi
anıqlap alınǵannan soń, onı silkiydi. Sonda joqarı bóleginde qalǵan
sınap bólegi tómenge túsip qosıladı. Medicina termometrleriniń ólshew
shegarası 35 ten 42
°
C ǵa shekem boladı. Ádettegidey salamat adamnıń
temperaturası ~36,6
°
C boladı. Dene temperaturasınıń bunnan shetlewi
kessellikten derek beredi. Úy haywanları – qoy, sıyır, at, qoyanlar
temperaturası 38–40
°
C, quslarda 41–42
°
C átirapında boladı.
Zat temperaturasınıń tómengi yaki joqarǵı shegarası bar ma? Jerde
tábiyiy sharayatta Antarktikada minus 88
°
C temperatura esapqa alınǵan
(1960-jılı ilimiy stanciyada). Esaplawlarǵa qaraǵanda temperaturanıń
tómengi shegarası minus 273,15
°
C ǵa teń. Úy sharayatında biz qanday
temperaturalar menen islesemiz? Suw 100
°
C da qaynaydı. Onı qaynatıw
ushın qollanılatuǵın tábiyiy gaz aralaspasında temperaturası 1500–
1800
°
C ǵa jetedi. Qızdırıw elektr lampochkasında temperatura 2500
°
C
átirapında boladı. Avtomobil dvigatelinde jaǵılǵan janar may payda
etetuǵın temperatura ~1700
°
C bolsa, elektr kepserlewde 7000
°
C qa
shekem boladı. Joqarı shegara esapqa alınǵan emes.
114
1. Eger hawanıń temperaturası adam denesiniń temperaturasınan
joqarı bolsa, medicinalıq termometr járdeminde nawqastıń
temperaturasın qalayınsha ólshew múmkin?
2. Termometr tútikshesiniń diametri kishireytiletuǵın bolsa,
termometr kórse tiwiniń anıqlıq dárejesi qalay ózgeredi?
3. Medicina termometrin qanday suwǵa juwıw kerek? Suwıq suwda
ma yaki ıssı suwda ma?
Do'stlaringiz bilan baham: |
