ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

41-TEMA
TEMPERATURA. TERMOMETRLER.
DENENIŃ TEMPERATURASÍN ÓLSHEW
Aldıńǵı temalarda bólme ısıdı, dene suwıdı sıyaqlı sózlerdi 
qollandıq. Olarǵa biz óz seziwlerimizge tayana otırıp usı juwmaqlardı 
jasaǵan edik. Lekin, biziń sezimlerimiz hár dayım durıs juwmaq 
shıǵarıwǵa imkaniyat bere me? Bunı tekseriw ushın stol ústine úsh 
stakan qoyamız. Birinde ıssı, ekinshisinde jıllı, úshinshisinde suwıq 
suw bolsın. Dáslep shep qolımız barmaqlarınan birin suwıq suwǵa, oń 
qolımız barmaqlarınan birin ıssı suwǵa, biraz basıp turayıq. Sońınan 
usı eki barmaqtı da jıllı suwlı stakanǵa batırayıq. Sonda shep barmaqqa 
suw ıssı, al oń qol barmaǵına suw suwıq bolıp seziledi. Tek arnawlı 
ólshew ásbabı oylap tabılǵannan keyin ǵana temperaturanı obyektiv 
anıqlaw múmkin boldı. Temperaturanı ólsheytuǵın asbapqa 
termometr 
delinedi. Onıń oylap tabıwshısı Galiley bolǵan. Siziń salama tlıǵıńızdı 
shıpaker teksergende temperaturańızdı ólshegen termometrdi kórgensiz. 
Álbette házirgi termometr Galiley oylap tapqan termometr (termoskop) 
den ózgeshelenedi. Termometrlerde zatlardıń ıssılıqtan keńeyiw 
qásiyetinen paydalanıladı. Galiley termometrinde hawanıń keńeyiwinen 
paydalanılǵan edi (80-súwret). Keyinshelik franciyalı alım 
Rey 
1631-jılı 
suwlı termometrdi jasadı. Házirgi kúnde qollanılatuǵın termometrlerde 
tiykarınan sınap hám spirt qollanıladı. Olardıń birewi súwrette 
keltirilgen (81-súwret). Ísıtılǵanda tútikshedegi zat keńeyip, joqarıǵa 
kóteriledi, suwıǵanda tarayıp. tómenge túsedi. Bul termometrlerdiń 
kórsetiwi graduslarda ańlatıladı. Shved alımı 
A.Celsiy 
(1701–1744) 
temperaturanı ólshewde esaplawdıń bası bolǵan 0 (nol) ushın erip 
atırǵan muzdıń temperaturasın aladı (82-
a
súwret). Ádettegi atmosfera 
basımında qaynap atırǵan taza suw temperaturası 100 gradus dep qabıl 
etiledi (82-
b
súwret). Olardıń aralıǵı 100 bólekke bólinip, bir bólegi 1
o
C 
dep qabıl etiledi. Bólmedegi yaki ıdıstaǵı suyıqlıq temperaturasın ólshew 
ushın termometrdi ólsheytuǵın ortalıqta belgili waqıt uslap turıw kerek. 

---

113
Sonda termometrdegi suyıqlıq temperaturası ortalıq temperaturasına 
teńlesedi. Ídıstaǵı suwdan shıǵarmastan kóriw kerek. Keri jaǵdayda, 
termometr suwdan alınıwı menen-aq onıń kórsetiwi ózgerip ketedi.
80-súwret. 
81-súwret. 
82-súwret.
Nawqastıń temperaturasın ólsheytuǵın medicina termometri bunday 
kemshiliklerge iye emes. Shıpaker termometrdi nawqastun alıp, arqayın 
kóriwi múmkin. Sebebi, ondaǵı sınap baǵanası tómenge túsip ketpeydi. 
Buǵan erisiw ushın termometr tútikshesiniń tómeńgi bólegi jińishke etip 
jasaladı. Bunda ısıǵan sınap baǵanası irkinishsiz kóterilse de, suwıǵanda 
jińishkergen orında sınap baǵanası úzilip qaladı. Termometr kórsetiwi 
anıqlap alınǵannan soń, onı silkiydi. Sonda joqarı bóleginde qalǵan 
sınap bólegi tómenge túsip qosıladı. Medicina termometrleriniń ólshew 
shegarası 35 ten 42
°
C ǵa shekem boladı. Ádettegidey salamat adamnıń 
temperaturası ~36,6
°
C boladı. Dene temperaturasınıń bunnan shetlewi 
kessellikten derek beredi. Úy haywanları – qoy, sıyır, at, qoyanlar 
temperaturası 38–40
°
C, quslarda 41–42
°
C átirapında boladı.
Zat temperaturasınıń tómengi yaki joqarǵı shegarası bar ma? Jerde 
tábiyiy sharayatta Antarktikada minus 88
°
C temperatura esapqa alınǵan 
(1960-jılı ilimiy stanciyada). Esaplawlarǵa qaraǵanda temperaturanıń 
tómengi shegarası minus 273,15
°
C ǵa teń. Úy sharayatında biz qanday 
temperaturalar menen islesemiz? Suw 100
°
C da qaynaydı. Onı qaynatıw 
ushın qollanılatuǵın tábiyiy gaz aralaspasında temperaturası 1500–
1800
°
C ǵa jetedi. Qızdırıw elektr lampochkasında temperatura 2500
°
C 
átirapında boladı. Avtomobil dvigatelinde jaǵılǵan janar may payda 
etetuǵın temperatura ~1700
°
C bolsa, elektr kepserlewde 7000
°
C qa 
shekem boladı. Joqarı shegara esapqa alınǵan emes.

---

114
1. Eger hawanıń temperaturası adam denesiniń temperaturasınan 
joqarı bolsa, medicinalıq termometr járdeminde nawqastıń 
temperaturasın qalayınsha ólshew múmkin? 
2. Termometr tútikshesiniń diametri kishireytiletuǵın bolsa, 
termometr kórse tiwiniń anıqlıq dárejesi qalay ózgeredi?
3. Medicina termometrin qanday suwǵa juwıw kerek? Suwıq suwda 
ma yaki ıssı suwda ma?