ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

hám 
P
arasındaǵı qatnas qanday 
boladı?
P
– júktiń aw
ı
rl
ı
g
ı
.
P
F
A) 
P
= 4
F
.
B) 
P
= 
F
. 
C) 
P
= 2
F
.
D) 
P
= 
1
2
F
.
9. Keltirilgen sistemada júk awırlıǵı 200N ǵa teń. 
F
 kúshin tabıń.
A) 50 N.
B) 100 N. 
C) 150 N.
D) 200 N.
10. Shıǵırıqtı aylandırıw kerek bolatuǵın 
F
 kúsh nelerge baylanıslı?
F
R
P
r
1) 
r
ge.
2) 
R
ge.
3) 
P
ǵa.
A) 1. B) 2.
C) 3. D) 1,2 hám 3.
11. Qozǵalmalı blok neden utıs beredi?
A) 
Kúshten;
B) 
Joldan;
C) 
Jumıstan;
D) 
Waqıttan.
12. 
Massası 2 kg bolǵan dene qıya tegislikten 5 N kúsh tásirinde 
kóteriledi. Qıya tegisliktiń biyikligi 4 m bolsa, onıń uzınlıǵı nege 
teń boladı.
A) 4 m. B) 8 m. C) 12 m. D) 16 m.
13. 
Keltirilgen sistemada júk 1 m bálentlikke kóterilse, 
F
 kúsh qoyılǵan 
jip ushı neshe metr bálentlikke kóteriledi?

---

99
F
P
A) 1.
B) 2.
C) 3.
D) 4.
14. Bir tekli materialdan qırqıp alınǵan dene súwretlerde kórsetilgendey 
ildirip qoyılǵan. Olardan qaysı biri sol halında qaladı?
A) 
B) 
C) 
D)
15. Búgilmeytuǵın metalldan tayarlanǵan bir tekli sterjen súwrette 
kórsetilgendey kóriniste. Onıń massa orayı qaysı orında bolıwı múkin?
L
K
M
A) 
K
noqatta. 
B)
 L
noqatta. 
C) 
M
noqatta. 
D) 
K–L
arasında.
JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET
Bunda siz III bapta úyrenilgen tiykarǵı fizikalıq túsinikler, 
qaǵıydalar hám nızamlardıń qısqasha mazmunı menen tanısasız.
Massa orayı
Deneniń barlıq massası toplanǵanday bolǵan hám usı 
noqattan ildirip qoyılǵanda parıqsız teńsalmaqlılıqta 
qalatuǵın noqat. Bir tekli denelerdiń (mısalı, shar, sfera, 
dóńgelek hám t.b.) massa orayları olardıń geometriyalıq 
orayları menen betpe-bet túsedi.
Teńsalmaqlılıq 
túrleri
Dene teńsalmaqlılıq halınan shetke shıǵarǵanda: a) onı 
dáslepki awhalına qaytarıwshı kúsh payda bolatuǵın 
teńsalmaqlılıq 
turaqlı 
teńsalmaqlılıq;
b) 
jáne 
de 
uzaqlastıratuǵın kúsh payda bolatuǵın teńsalmaqlılıqqa 
turaqsız teńsalmaqlılıq;
d) hesh qanday kúsh payda 
bolmaytuǵın bolsa 
parıqsız teńsalmaqlılıq
delinedi 

---

100
Kúsh momenti
M 
= 
F
· 
l
formula menen anıqlanatuǵın fizikalıq shama. 
F
– kúsh, 
l
– kúsh iyini bolıp, aylanıw kósherinen kúsh 
qoyılǵan noqatqa shekem bolǵan eń qısqa aralıq.
Ápiwayı mex-
anizmler 
(blok, qıya 
tegislik, vint, 
sına, shıǵırıq)
Kúshtiń baǵıtın ózgertiw, kúshten utıw ushın paydalanı-
latuǵın mexanikalıq mexanizmler.
Blok
– qırı oyıqshalı bolıp, onnan jip ótkeriledi. Qozǵalmalı 
hám qozǵalmas halında isleydi. 
Qozǵalmalı blok tek kúshtiń baǵıtın 
ǵana ózgertip beredi.
Qozǵalmalı blok kúshten 2 ese utıs 
beredi. Qozǵalmalı hám qozǵalmas 
bloklardan 
quralǵan 
sistemaǵa 
polispast
delinedi. Qıya tegislik-
te júkti kóteriwde tásir etetuǵın 
F
kúsh 
F 
=
h
s
mg
menen anıqlanadı. 
Vintler de kúshten utıs bergen-
liginen «domkrat» sıpatında isletiledi. Sına úshmúyeshlik 
kórinisinde bolıp, úlken kese kesim maydanlı bólegine 
F
kúsh tásir ettirilgende onnan 
F
1
kúshlerdi alıw múmkin. 
Shıǵırıqta kúshten utıs alıw 
R
r
ese boladı. 
R
– shıǵırıq 
barabanın aylandıratuǵın tutqa sabınıń uzınlıǵı; 
r
– ar-
qan oralatuǵın baraban radiusı. Bir neshe shıǵırıqtan ibarat 
sistema 
lebyodka 
delinedi..
Richag
Qozǵalmas kósher átirapında aylana alatuǵın qattı dene.
Rıchagtıń teń salmaqlılıq shárti: 
F
1
· 
l
1
=
F
2
· 
l
2
Arximed tárepinen 
tabılǵan. 
Rıchagtan 
awır 
júklerdi kóteriwde kúshten utıw 
ushın paydalanıladı.
Mexanikanıń 
altın qádesi
Hár qanday mexanikalıq mexanizm kúshten neshe ese utıs 
berse, joldan sonsha ese uttıradı. Hesh qanday mexanizm 
jumıstan utıs bermeydi.
Mexanizmniń 
paydalı jumıs 
koefficienti
Paydalı jumıs (
A
p
) tıń ulıwma jumısqa (A
u
) qatnası menen 
ólshenetuǵın shama mexanizmniń paydalı jumıs koefficienti 
(PJK) delinedi. 
η =
A
A
p
u
· 
100%. Hár qanday mexanizmniń 
PJK 100% ten kishi boladı.

---

101