ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

IV
BAP
Bul bapta Siz:
– jıllılıq derekleri;
– hár túrli ortalıqlarda jıllılıq 
ótkizgishlik;
– konvekciya qubılısı;
– nurlanıw;
– denelerdiń jıllılıqtan keńeyiwi;
– jıllılıq qubılısları haqqında 
Farabiy, Beruniy hám Ibn 
Sinanıń pikirleri;
– temperatura hám onı ólshew 
haqqındaǵı maǵlıwmatlardı 
úyrenesiz.
JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ
HAQQÍNDA DÁSLEPKI
MAǴLÍWMATLAR

---

102
KIRISIW SÁWBETI
Siz televizorda kóp ret berilgen «Maugli» haqqındaǵı multfilmdi 
kórgensiz. Onda Maugli óz dushpanı bolǵan jolbarıstı jeńiw ushın «qızıl 
gúl»di (yaǵnıy jalındı) qolǵa kirgizedi. Onnan soń basqa haywanlar 
onı endi haywan emes, al insan dep qabıllaydı. Al, insan barlıq janlı-
jániwarlardıń patshası esaplanadı. Haqıyqatında da adamlar ottan 
paydalanıp baslaǵanlarınan soń turmıs tárizi keskin ózgergen. Awqatlardı 
pisken halında jew, metallardı eritip ań, jumıs hám urıs quralların 
jasaw, jılınıw hám t.b. barlıǵı ottı payda etiw hám paydalanıwdı úyreniw 
menen baylanıslı boldı. Oǵan tiyisli kóplegen ápsanalar da dóretilgen. 
Mısalı, grek ápsanasında alp Prometey qudaylardan ottı alıp insanlarǵa 
bergen hám onnan paydalanıwdı úyretkenligi haqqında sóz baradı. 
Hátteki kosmosqa bolǵan birinshi párwaz haqqındaǵı filmdi de «Ottıń 
boysındırılıwı» dep ataǵan. Sebebi, insan jerde, okeanlarda háreketleniw 
ushın qollanılatuǵın mashinalarda jıllılıqtan paydalanıw menen birge, 
kosmosqa da jıllılıqtı (ottı) qollanıw aqıbetinde shıqtı.
Kúndelikli turmısta da siz ıssı, suwıq, qaynaǵan, jıllı, qıs, 
jaz sıyaqlı sózlerdi kóp qollanasız. Biz Siz benen zat dúzilisin 
úyrengenimizde puw, suw hám muz birdey molekulalardan 
quralǵanlıǵın da bilip aldıq. Solay eken, onda ıssı suw hám suwıq suw 
molekulaları nesi menen ózgeshelenedi? Temperatura degende neni 
túsinemiz? Usı sıyaqlı sorawlarǵa kelesi temalarda juwap alamız.