ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

31-TEMA
KÚSH MOMENTI. RÍCHAG HÁM ONÍŃ
TEŃSALMAQLÍLÍQ SHÁRTI
54-súwret.
Tómendegishe tájiriybe ótkerip kóreyik. Doń-
ǵelek alıp, onnan qozǵalmaytuǵın kósher ótkereyik. 
Dóńgelek kósherine 
F
kúshti 54-súwrette kórsetil-
genindey 1 noqatqa tásir ettireyik. Dóńgelek qozǵal-
maydı. Endi usı kúshti 2 noqatqa qoyayıq. Dóńgelek 
aylanadı. 
F
kúshti aylanıw kósherinen jáne de 
uzaǵıraq qoysaq, dóńgelek sonsha tez aylanadı.
Demek, aylanıw kósherine iye bolǵan 
denelerdiń qozǵalısı, tek oǵan qoyılǵan kúsh shamasına ǵana 
baylanıslı bolmastan, al kúshtiń aylanıw kósherinen qansha 
uzaqlıqqa qoyılǵanlıǵına da baylanıslı boladı eken.
Aylanıw kósherinen kúsh qoyılǵan noqatına shekem bolǵan eń 
qısqa aralıq 
kúsh iyini
dep ataladı.
Bunda kúsh baǵdarı menen iyin 
óz ara tik baǵdarlanǵan dep qaraladı.
Aylanıw kósherine iye bolǵan denelerdegi qozǵalıs qoyılǵan 
F
kúshke hámde iyin 
l
ge baylanıslı bolǵanlıqtan 
kúsh momenti
dep 
atalatuǵın fizikalıq shamanı kirgizemiz,
M
 = 
F
 · 
l.
Onıń birligi 
M
= 1 N
· 
m. Siz kúndelikli turmısta awır tastı yaki 
júkti ornınan jılıstırıwda onıń astına lom suǵıp kótergenligin kórgensiz 
(55-súwret). Bunda lom ushına 
F
1
kúsh penen tásir etip, ekinshi 
ushınan 
F
2
kúsh alınadı. 
F
2
kúsh 
F
1
den bir neshe ese úlken boladı. 
Demek, bul qurılmada kúshten utıw múmkin eken. 
Qozǵalmaytuǵın 
tayanısh átirapında aylana alatuǵın qattı denege 
rıchag
delinedi. 
55-súwrette rıchagtıń aylanıwı 
O
noqat átirapında boladı.
Tómendegi tájiriybeni kórip óteyik. Shtativke qalıń sızǵıshtı 
O
noqat 
átirapında aylanatuǵın etip ornatayıq. Rıchagtıń oń tárepine altı birlik 
aralıqta (
A
) bir júkti ildireyik. Al, ekinshi tárepte úsh birlik aralıqta 
(
B
) bir júkti ilip qoysaq, teńsalmaqlılıqta bolmaydı. Teńsalmaqlılıqta 
bolıwı ushın eki júkti ildırıw kerek boladı. 
A
noqatqa ekinshi júkti 
ildirsek teńsalmaqlılıqtı saqlaw ushın B noqatqa tórt júkti ildiriwge 
tuwrı keledi. (56-súwret). Demek, rıchagta tásir etetuǵın kúshler hám 
kúsh iyinleri arasında tómendegishe qatnas boladı:

---

88