ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

F
F
l
l
1
2
2
1
=
bunda: 
l
1
–
OA
aralıq uzınlıǵı bolıp,
 F
1
kúshtiń iyini.
l
2
– OB
aralıq uzınlıǵı bolıp, 
F
2
kúshtiń iyini.
Rıchagtıń teńsalmaqlılıqta bolıw shárti Arximed tárepinen tabılǵan.
F
1
· 
l
1
= 
F
2
· 
l
2
dan
M
1
 
=
 
M
2
bolǵanda aylanıw kósherine iye bolǵan deneler teńsalmaqlılıqta 
bolatuǵını kelip shıǵadı. Buǵan 
momentler qaǵıydası 
delinedi.
Kórip ótilgen tájiriybede 
M
1
kúsh momenti rıchagtı saat tili 
baǵıtında aylandırıwǵa háreket etse, 
M
2
kúsh momenti onı saat tiline 
qarsı baǵıtta háreketke keltiredi.
55-súwret.
Rıchaglar turmıs hám texnikada keń qollanıladı.
Mısalı, ápiwayı qayshını alıp qarasaq, onda qoldıń 
F
1
kúshi 
sabına, 
F
2
kúsh bolsa gezlemege qoyıladı. 
F
2
kúsh aylanıw kósherine 
jaqın jaylastırǵanlıqtan 
F
1
den úlken boladı. Usı principke tiykarlanıp 
shegeni suwıratuǵın atawız, qańıltır kesetuǵın qayshılar isleydi 
(57-súwret). Aldıńǵı temalarda kórip ótilgen iyinli tárezi – iyinleri teń 
bolǵan rıchag bolıp tabıladı. Eger tárezi iyinleri hár túrli uzınlıqta 
alınsa, kishi massalı tárezi tasları menen úlken massalı denelerdi 
ólshew múmkin.

---

89
56-súwret.
57-súwret.
F
1
F
2
Insan hám haywanlardıń dúzilisinde rıchag principinde isleytuǵın 
músheleri de bar. Qol hám ayaqtıń súyekleri bulshıq etleri menen 
rıchagtı payda etedi.
1. Taxtaǵa qaǵılǵan shegeni qol kúshi menen tartıp suwırıp alıw 
qıyın. Lekin atawız benen ańsat ǵana suwırıp alsa boladı. 
Sebebi nede?
2. Ózińiz kórgen qanday mexanizmlerde rıchag qollanılǵan?
3. Júk tiyelgen mashina yaki vagondaǵı júktiń massasın mashina-
dan túsirmesten qanday tárezide ólshew múmkin?