ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Jeti túrli reńnen quralǵan 
súwretleniw
spektr
dep ataladı.
Prizmadan shıqqan nur reńli 
bolıwınan tısqarı kiriwshi nurǵa salıstırǵanda jayılǵan halatta boladı. 
Bunıń sebebin úyreniw ushın prizmadan shıqqan nurlardan birewin 
qaldırıp, basqaların jawıp qoyamız hám qaldırılǵan nurdıń jolına basqa 
prizmanı qoyamız. Prizmadan ótken nurlardıń awısıw múyeshin 
ólshep, hár túrli reńdegi nurlardıń prizmadan ótiwinde hár túrli 
múyeshke awısatuǵının baqlaymız. Eń kóp awısıw fiolet nurǵa, eń kishi
fiolet
kók
kógis
jasıl
sarı
qiz
ǵ
ılt-sarı
qızıl
118-súwret.
awısıw qızıl nurǵa sáykes keledi. Eger jawıp qoyılǵan nurlar ashıp 
jiberilip, ekinshi prizmadan ótkerilse, nurlar jıynalıp, jáne aq nur 
kórinisinde boladı. Bunıń menen Nyuton Quyashtan keletuǵın aq 
nur negizinde belgili bir qatnasta qosılǵan hár túrli taza reńlerdiń 
aralaspasınan ibarat ekenligin dálilleydi. Durısında da, sońǵılıqta 
Yung degen alım jeti reńdi emes, al úsh qızıl, kógis, jasıl reńlerdi 
qosıp, aq nurdı payda etip kórsetedi. Usı úsh reń hár túrli qatnasta 
aralastırılsa, basqa barlıq reńler payda boladı eken. Házirgi zaman 
reńli televizorlarında, mine, usı úsh reń qosılıwınan súwretleniw 
payda etiledi. Nárse hám predmetlerdiń de hár túrli reńde kóriniwi 
olardıń ózine túsetuǵın jaqtılıqtaǵı ayırım reńlerdi jutıp, al ayırımların 
shaǵılıstırıwdan ibarat. Mısalı, qızıl shar tek qızıl reńdi ǵana 
shaǵılıstırıp, qalǵanların jutadı. Qara dene túsetuǵın jaqtılıqtıń derlik 
barlıǵın jutatuǵın bolsa, aq dene shaǵılıstıradı.
Demek, joqarıdaǵı aytılǵan raduga da jawın tamshıları tap prizma 
sıyaqlı nurlardı shaǵılıstırıwı hám onnan sınıp ótiwi aqıbetinde payda 
boladı.

---

149
Aristotel raduga úsh reńnen ibarat dep esaplaǵan: qızıl, jasıl, 
fiolet. Al, Nyuton dáslep radugada bes reńdi ajıratqan: qızıl, sarı, 
jasıl, kók, fiolet. Sońınan on reń bar dep aytqan. Aqırında jeti reńde 
toqtaǵan. Haqıyqatında da, radugaǵa dıqqat penen qaralsa, reńler 
bir-birinen anıq shegara menen ajıratılmaǵan. Jeti cifrınıń qabıl 
etiliwi shártli bolıp, ayyemnen bul sanǵa ayırıqsha itibar berilgen. 
Dúnyadaǵı jeti ájayıbat, jeti qabat aspan, hápteniń jeti kúni hám t.b. 
Gúldirmamalı jawınnan soń kóringen raduga jaqtılı boladı. Maydalap 
jawǵan jawınnan soń payda bolǵan raduga gúńgirtlew boladı. Quyash 
gorizontqa qansha jaqın bolsa, raduganıń ólshemleri sonsha úlken 
boladı.
1. Raduga fontannıń barlıq tárepinen de bir waqıtta kórine me?
2. Eger prizmaǵa tek ǵana bir reńdegi nur jiberiletuǵın bolsa, 
ekranda ne kórinedi?
3. Ne sebepten aspan kógis reńde, azanda hám keshqurın Quyash 
shıǵıwı hám batıwında qızarıp kórinetuǵını haqqında oylap 
kóriń.