ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

dóńes linza
jıynawshı 
linza, oyıs linza shashıratıwshı linza dep ataladı.
Linzalardıń bir tárepi sferalıq, al ekinshi tárepi tegis bolıwı da 
múmkin.
115-súwret. 
116-súwret. 
117-súwret.
Dóńes linzada buyım belgili bir aralıqqa jaylastırılsa, ondaǵı 
súwretleniw úlkeygen boladı eken. Onıń bul qásiyetinen nárselerdi 
úlkeytip kóriwde paydalanıladı.

---

147
Linzanıń fokus aralıǵına keri bolǵan shama linzanıń 
optikalıq 
kúshi 
delinedi:
D
F
=
1
formula menen ańlatıladı. Eger 
F 
= 1 m bolsa, 
D
=
1
1m
=
1
dioptriya
boladı.
Qısqasha 
D
= 1 dptr.
Oyıs linzalar ushın 
D
teris mániske iye boladı.
Ámeliy tapsırma
Jıynawshı linza, kózáynek járdeminde quyash (lampochka) 
nurların bir noqatqa toplap fokus aralıǵın anıqlań.
1. Linzalardan qay jerlerde paydalanıladı?
2. Linza suwǵa tolıq túsirilse, onıń optikalıq kúshi qalay ózgeredi?
3. Linzanıń bas fokus aralıǵın ámelde qalay anıqlaw múmkin?
54-TEMA
SHIYSHE PRIZMADA JAQTÍLÍQTÍŃ
QURAM BÓLEKLERINE AJÍRALÍWÍ. RADUGA
Hár birińiz báhár payıtında jawınnan soń aspanda doǵa 
kórinisindegi reńli «raduga»nı baqlaǵansız. Kóbinese raduga ekew 
bolǵanlıqtan elimizde Hasan-Husan dep te ataladı. Usınday 
raduganı jaz kúnleri atılıp turǵan fontanlar janında otırıp ta baqlaw 
múmkin. Jasalma túrde shlangten suw sepkende shashırap shıǵatuǵın 
bólekshelerinde de geyde raduganı baqlaw múmkin. Kórinip turǵan 
tábiyiy radugaǵa qarap júre baslasańız, ol da sizden uzaqlasıp baradı 
hám sońınan joǵaladı.
Jaqtılıqtıń reńin úyreniwdi birinshi ret ilimiy ráwishte 1666-jılı 
Nyuton
baslap beredi. Bul haqqında Nyuton tómendegishe jazadı. 
«Men 1666-jılı (sferalıq kóriniske iye bolmaǵan optikalıq shiysheni 
tegislep atırǵanımda) jaqtılıq reńi haqqındaǵı qubılıstı úyreniw ushın 
úshmúyeshlik kórinisindegi shiyshe prizmanı tawıp aldım. Usı maqsette 
men bólmeni qarańǵılap, onda quyash nurları ótiwi ushın kishkene 
sańlaq qaldırdım. Prizmanı jaqtılıq prizmadan ótkennen soń qarama-
qarsı diywalǵa túsetuǵın etip jaylastırdım. Diywaldaǵı janlı reńlerdi 
kóriw mende úlken qanaatlanıw payda etti». Bul tájiriybeni ózińiz de 
orınlap kóriwińiz múmkin. Bunıń ushın Quyashtan túsetuǵın yaki 

---

148
elektr lampochkadan shıqqan nurlardı sańlaq arqalı úshmúyeshlik 
kórinisindegi shiysheden islengen prizmaǵa túsiresiz. Prizmaǵa 
túsirilgen aq nur onnan ótkennen keyin jeti túrli reńge ajıraladı eken 
(118-súwret). Reńlerdiń jaylasıw tártibi tómendegishe: qızıl, qızǵılt-sarı, 
sarı, jasıl, kógis, kók hám fiolet.