ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

29-TEMA
ENERGIYA TÚRLERI. QUWATLÍLÍQ
Gerbish penen shege qaǵıw mısalında Siz, gerbishti qansha joqarıǵa 
kot’erip shegeni ursańız, onıń taxtaǵa sonsha tereńirek kiretuǵının 
bilip aldıńız. Demek, gerbishtiń jumıs orınlay alıw qábileti, yaǵnıy 
energiyası onıń awhalına baylanıslı boladı eken.
Óz ara tásirleniwshi denelerdiń bir­birine salıstırmalı jaylasıwı sebepli 
iye bolǵan energiyası 
potencial energiya
 dep ataladı.
Berilgen mısalda gerbishtiń orınlaǵan jumısı 
A 
=
F
awırlıq kúshi 
 · 
h 
qa teń. 
Bunda 
F
awırlıq kúshi
– gerbishtiń awırlıq kúshi; 
h
– gerbishsiń shege qal-
paǵına salıstırǵandaǵı biyikligi. Bul jumıs gerbishtiń energiyası esabı-
nan orınlanǵanlıǵı ushın onıń potencial energiyası 
E
p
= F
awırlıq kúshi
 
 
 · 
h 
yamasa
E
p
= 
mgh.
Buralatuǵın saatlarda prujinasın qısıp, onda potencial energiya 
payda 
etiledi. 
Sońınan 
prujina 
áste-aqırın 
jazdırılıp, 
saat 
mexanizmin, yaǵnıy strelkalardı háreketke keltirip, mexanikalıq 
jumıs orınlaydı. Dáryalardı bógep, plotinalar qurıladı. Bunda 
suwdıń qáddi kóteriledi. Sońınan bul suwlar arnawlı trubalar 
arqalı túsirilip, suw jolına ornatılǵan párriklerdi aylandıradı. 
Deneler potencial energiyadan basqa kinetikalıq energiyaǵa da
iye bolıwı múmkin. 
Kinetikalıq energiya
denelerdiń tezligi sebepli 
bar boladı.
E
k
m
=
u
2
2
.
47-súwret.
Mısalı, tegis salmada aǵatuǵın suw oǵan 
ornatılǵan shıǵırdı aylandıradı. Samal da párrik-
lerdi aylandıradı.
Dene bir waqıttıń ózinde hám potencial, hám 
kinetikalıq energiyaǵa iye bolıwı múmkin. Mısalı, 
Jerden belgili bir biyiklikke kóterip qoyılǵan dene 
(I halat) tek potencial energiyaǵa ǵana iye boladı 
(47-súwret). Dene erkin jiberip qalınsa, túsip 
atırǵanda biyikligi kemeyedi, lekin tezligi artadı. 
Dene II halatta jerden 
h
1 
biyiklikte bolǵanlıǵı 

---

74
ushın potencial energiyaǵa iye bolsa, tezlikke iye bolǵanlıǵı ushın 
kinetikalıq energiyaǵa da iye boladı.
Tábiyatta energiyanıń kóplegen túrleri bar.