ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Arximed kúshi
delinedi. Nızamnıń táriypi tómendegishe:
Suyıqlıq yaki gazge tolıq batırılǵan dene óziniń kólemine teń 
bolǵan suyıqlıq yaki gazdı qısıp shıǵaradı. Denege tómennen 
joqarıǵa baǵıtlanǵan hám qısıp shıǵarılǵan suyıqlıq yaki gaz 
awırlıǵına teń kúsh tásir etedi.
Bul boyınsha Arximed kúshi 
tómendegige teń boladı:
F
A
 
=
 
ρ
s
 · 
V
dene
 · 
g

s
– suyıqlıq yaki gaz tıǵızlıǵı; 
V
dene
– kólemi, 
g
 
=
 9,81
N
kg
.
Arximed kúshiniń payda bolıw sebebin gidrostatikalıq basım arqalı 
túsindiriw múmkin.

---

69
Ápiwayılıq ushın suyıqlıqqa batırılǵan deneni kub kórinisinde dep 
qarayıq (41-súwret). Deneniń astınǵı hám ústingi bólekleri hár túrli 
tereńlikte bolǵanlıqtan, olarǵa tásir etetuǵın gidrostatikalıq basımlar 
da hár túrli boladı. Sızılmadan 
h
2 
 
h
1
ekenligi kórinedi. Sol sebepli 
basımlar ayırması joqarıǵa baǵıtlanǵan 
p
= 
p
2

p
1
= 

s 
g 
(
h
2
 
h
1
). Dene 
maydanı 
S
ti esapqa alsaq, 
F
A
= 
pS
= 

s
V
dene
· 
g
kelip shıǵadı.
Solay etip denelerdiń júziw shártlerin tabıw múmkin.
1. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵınan úlken bolsa, dene 
suyıqlıqta belgili dárejede batqan halda júzip júredi. 
F
A
> 
mg.
2. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵına teń bolsa, dene suyıqlıq 
ishinde qálegen orında ilinip qalǵanday halda qaladı. 
F
A
= 
mg.
3. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵınan kishi bolsa, dene suyıqlıqqa 
shógedi. 
F
A
< 
mg.
42-súwret.
41-súwret.
h
1
p
1
h
2
p
2
Arximed kúshi gazlarda, yaǵnıy hawada da kózge taslanadı. Bunda 
Arximed kúshi formulasındaǵı 

s
ornına 

hawa
qoyıladı. Hawa sharları, 
aerostat, dirijabl dep atalatuǵın ushıwshı deneler Arximed kúshi 
sebepli hawaǵa kóteriledi (42-súwret). Bul sharlardıń ishi hawadan jeńil 
bolǵan gazlar –
vodorod 
yaki 
geliy 
gazları menen toltırıladı. Normal 
basımda 1 m
3
vodorodtıń awırlıǵı 0,9 N, geliydiki 1,8 N, al hawanıń 
awırlıǵı 13 N keledi. Demek, 1 m
3
geliy qamalǵan hawa sharına hawa 
tárepten 13 N kóteriwshi kúsh tásir etse, shardıń kóteriwshi kúshi
13 N – 1,8 N = 11,2 N boladı. Házirgi kúnde hawa sharlarınıń 
tómengi bólegi ashıq bolıp, onıń ishindegi hawa arnawlı janar may 
járdeminde qızdırıp turıladı. Bunda qızǵan hawanıń tıǵızlıǵı suwıq 
hawanikine salıstırǵanda kishi bolatuǵını itibarǵa alınadı. Teńiz hám 
okeanlardaǵı úlken kemeler de Arximed kúshi sebepli júzedi.
Kemelerdiń korpusı polat taxtalardan, al qayıqlarda aǵash 
taxtalardan jasaladı. Olar arasınan suw ótpeytuǵın etip materiallar 
menen bekitiledi. Kemeniń suwǵa batatuǵın tereńligi