ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Súykeliw kúshin ólshew kestesi
Júksiz dinamometr 
kórsetiwi (N)
Taxtayshaǵa qoyılǵan 
júk massası (kg)
Júk ildirilgen halatta 
dinamometr kórsetiwi (N)
Serpimlilik kúshin ólshew kestesi
Júk ildirilgende dina-
mometr kórsetiwi (N)
Júk qozǵalǵanda dina-
mometr kórsetiwi (N)
Rezina qoyılǵanda dina-
mometr kórsetiwi (N)

---

57
1. Ne sebepli taxtasha ústine júk qoyılǵanda súykeliw kúshi 
artadı?
2. 3-tájiriybede rezina eki búklep baylansa, dinamometr 
kórsetiwleri qalay ózgeredi?
3. Awırlıq kúshin tárezi járdeminde ólshese bola ma?
23-TEMA
BASÍM HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI
Shegeni alıp juqa taxtaǵa ushın qaratıp, ústinen balǵa menen 
urılsa, shege taqtaǵa jeńil kiredi. Eger taqtaǵa shegeni qalpaǵı jaǵı 
menen qoyıp balǵa menen urılsa, onda shege taqtaǵa kirmeydi. Hár 
eki jaǵdayda da balǵanıń soqqı kúshi birdey bolsa da, nátiyje hár túrli 
bolıwınıń sebebi nede? Bunıń sebebi shegeniń taxtaǵa kiriwi kúshtiń 
shamasınan tısqarı, qoyılǵan maydanına da baylanıslı boladı eken.
Maydannıń bir birligine tik ráwishte qoyılǵan kúshke tuwrı 
keletuǵın fizikalıq shama 
basım 
dep ataladı.
Basi’m
= 
Basım kúshi
Kúsh qoyılǵan maydan
. 
p =
F
S
, 
p
– basım, 
F
– basım kúshi, 
S
– kúsh qoyılǵan maydan.
Basım 
p
[ ]
=
1 N
1 m
2
=
1
Paskal
menen ólshenedi. Qısqasha 
1 Pa.
Bul 
birlik fransuz alımi B. Paskal (1623–1662-j.) húrmetine 
qoyılǵan.
Basım tábiyatta hám texnikada úlken áhmiyetke iye. Pıshaqlar hám 
qayshılar jaqsı kesiwi ushın basımdı arttırıw maqsetinde júzi qayrap 
kishireytiledi. 
Iynelerdiń ushların da, knopkada da basımdı arttırıw ushın 
maydanı kishireytiledi (27-súwret).
Kerisinshe, basımdı kemeytiw ushın maydan úlkeytiledi. Awır júk 
kóteretuǵın mashinalardıń ballonları, jeńil mashinalarǵa salıstırǵanda 
enlirek boladı. Qalıń qarda júrgende batıp ketpew ushın ayaqqa lıja 
baylanadı. Kóp qabatlı imaratlardıń tırnaǵı da keń etip qurıladı.

---

58
27-súwret.