ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

51-TEMA
JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ
HAQQÍNDA BERUNIY HÁM IBN SINANÍŃ PIKIRLERI
Jaqtılıq qubılısları oyshıllarımız bolǵan Beruniy hám Ibn Sinanıń 
da itibarın tartqan. Aldınǵı temalarda Jerdegi energiyanıń (jıllılıqtıń) 
tiykarǵı deregi Quyash dep kórsetilgen edi. Bul haqqında Beruniy 
óziniń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler» degen kitabında 
tómendegishe bayan etedi:
«Quyash nurında bolǵan temperaturanıń sebebi haqqında geyparalar, 
buǵan sebep nur dese, geyparalar nurdıń sáwleleniwi múyeshleriniń 
súyir bolatuǵınlıǵı sebep degen. Bunday emes, al nurdıń ózinde ıssılıq 
bar – deydi». Beruniydiń bul pikiri Quyashtan Jerge ıssılıq nurlanıw 
aqıbetinde keliwin dálilleydi.
Ibn Sina
Jaqtılıq tezligi haqqında tómendegishe jazadı: 
«Geyparalar ol zamansız esaplanadı, sebebi dene emes 
dese, al geyparalar onıń zamanı tez, lekin onnan da 
tezirek hesh nárse joq hám nur tezligin sezip bolmaydı 
deydi». Bul pikirleri menen tábiyattaǵı qanday da bir 
dene yaki bóleksheniń tezligi jaqtılıq tezligine teń yaki 
onnan úlken bola almaytuǵının aytadı. Beruniy Ay 
hám Quyash tutılıwınıń sebeplerin tómendegishe 
túsindiredi: «Aydıń tutılıwına sebep onıń Jerdiń 
sayasına kiriwi boladı. Quyash tutılıwı Ay menen 
Quyashtıń bizden bekitiliwi (yaǵnıy Quyash penen Jerdiń arasına Aydıń 
kirip qalıwı) aqıbetinde boladı. Sonıń ushın Aydıń qarayıwı batıs 
tárepten hám Quyashtıń tutılıwı shıǵıs tárepten baslanbaydı. Quyash 
tutılıwı aldınnan Ay batıs tárepten kelip bir bólek bult tosqanday onı 
(Quyashtı) bekitedi. Hár túrli orın (qala)larda bekitiletuǵın maydanı hár 
túrli boladı. Biraq, Quyashtıń bekitiliwi (Ay) úlken emes boladı. Aydıń 
bekitiliwi (Jer) úlken boladı». 
Beruniydiń bul pikirleri qanshelli durıs 

---

141
ekenligi haqqında oylap kóriń. 
Jaqtılıqtıń sınıwı haqqında Beruniy hám 
Ibn Sinanıń bir-birine jollaǵan soraw hám juwaplarında tómendegiler 
bar. Beruniy mınaday dep soraydı: – «Aq, domalaq, tınıq bir shiyshe 
tınıq suw menen toltırılatuǵın bolsa, kúydiriwde tap domalaq tas (linza) 
xızmetin atqaradı. Eger bul shiyshe suwdan bosatılıp, hawa menen 
toltırılatuǵın bolsa, kúydirmeydi hám Quyash nurların toplamaydı. Ne 
ushın usınday boladı?» Sorawǵa Ibn Sina tómendegishe juwap beredi: 
«Álbette suw qalıń, tınısh, tıǵız bir dene bolıp, onıń zatında reń bar 
boladı. Usınday sıpattaǵı hár qanday nárseden jaqtılıq sáwlelenedi 
(sınadı). Sonıń ushın suw menen toltırılǵan domalaq shiyshede jaqtılıq 
sáwlelenedi. Nurlardıń toplanıwınan kúydiriw quwatı payda boladı. 
Biraq, hawadaǵı nur kúshi sáwlelenbeydi. Sebebi, hawa názik (siyrek) 
hám tınıq bolıp tabıladı». Bul pikirlerdiń qanshelli durıs ekenligin 
keyingi «linza» haqqındaǵı temalarda úyrenesiz.
Kóriw hám onıń sebepleri haqqında Beruniy Ibn Sinaǵa mınaday 
soraw jiberedi: «Kóz nurı arqalı seziw – kóriw qanday, ne ushın tınıq 
suwdıń túbindegi nárse kórinip turadı, al kóz nurınıń ráwshanlıǵı tınıq 
denelerden sáwlelenedi (sınadı)? Suwdıń beti tegis hám jıltıraq ǵoy».
Ibn Sina óziniń juwapların sońǵılıqta «Fizika», «Medicina 
nızamları» 
degen 
shıǵarmalarında 
anıǵıraq 
sıpatlaydı. 
«Eger 
kózimizden nur shıǵıp, buyımlardı jaqtılandıratuǵın hám aqıbetinde 
biz buyımlardı kóretuǵın bolsaq, ne ushın túnde kórmeymiz? Rasında 
da kózimizden shıqqan nur pútkil álemdi jaqtılandırıwǵa jetetuǵın 
bolsa» – dep Platonnıń pikirin biykarlaydı. Ibn Sina kóriwdiń tiykarǵı 
sebebi kerisinshe, buyımlardan keletuǵın nurlardıń kózimizge túsiwi 
hám kóz qarashıǵınan ótip sınıwı, sońınan kózdegi tor perdede 
súwretleniwdiń payda bolıwı nátiyjesinde dep túsindiredi.
Aspanda geyde jawınnan keyin kórinetuǵın raduga (ayqulaq) 
qubılısın da durıs túsindiredi. Onıń sebebi Quyash nurlarınıń 
atmosferadaǵı bultlardan ótken waqıtta reńli nurlarǵa ajıralıwı boladı. 
Onıń doǵa kórinisinde bolıwınıń sebebi Jer atmosferasınıń shar 
kórinisinde bolıwı esaplanadı.
Solay etip, oyshıllarımız jaqtılıq qubılısların hár túrli ápsanalarǵa 
emes, al ózleriniń ilimiy baqlawlarına tiykarlanıp túsindirgen.