ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

49-TEMA
QUYASH HÁM AYDÍŃ TUTÍLÍWÍ
Tábiyatta saya hám yarım saya payda bolıwın úlken masshtabta 
Quyash hám Aydıń tutılıwında baqlaw múmkin. Quyash átirapında 
basqa planetalar sıyaqlı Jer de óziniń tábiyiy joldası Ay menen 
birgelikte aylanıp turadı. Jer Quyash átirapında 365,26 sutka 
dawamında bir ret aylanıp shıǵadı. Al, Ay Jer átirapında 29,5 
sutkada bir ret aylanadı. Olardıń aylanıwı dawamında qaysı bir 
payıtta Jer menen Quyash aralıǵına Ay túsip qalsa, Ay Quyashtan 
keletuǵın nurlardı jawıp turadı. Sonda 
Quyash tutılıwı
júz beredi 
(105-súwret).

---

136
A
B
B
Quyash
Jer
Ay
Ay orbitası
105-súwret.
Jerdegi 
A
oblastqa túsetuǵın Quyash nurları Ay tárepinen tolıq 
bekitilip qalǵanlıqtan, ol jerde qarańǵılıq boladı. Bul orında Quyashtıń 
tolıq tutılıwı
baqlanadı. Al, Jerdiń 
B
oblastında yarım saya boladı. Bul 
orındaǵı baqlawshı ushın Quyashtıń 
tolıq emes tutılıwı
júzege keledi. 
Jerde Quyashtıń tolıq tutılıwı baqlanǵan orınlarında tolıq qarańǵılıq 
bolǵanlıqtan, aspanda juldızlar jarqırap kórinedi. Jerdiń bul oblastı 
ısıtılıwdan toqtaǵannan keyin samallar payda boladı. Jaǵımsız jaǵday 
júzege kelip, iytler úrgen, haywanlar baqırǵan. Al, bul adamlarǵa tásir 
etip, qorqıwǵa túsken.
Jer hám Aydıń aylanıwı dáwirinde Ay menen Quyash aralıǵına Jer 
túsip qalsa, 
Ay
tutılıwı
júzege keledi (106-súwret). Ay ózinen jaqtılıq 
shıǵarmaydı. Ol tek Quyashtan túsetuǵın nurlardı shaǵılıstıradı. Ayǵa 
túsetuǵın Quyash nurın Jer bekitip qalǵanda, Jerdiń sayası Ayǵa 
túsedi. Jerdiń atmosferası bolmaǵanda edi, onda Ay tutılıwı dáwirinde 
ol kórinbey qalar edi. Jer atmosferası Quyash nurların shashıratıp 
jibergenligi sebepli Aydıń tutılıwı dáwirinde qızǵısh disk kórinisinde 
kóremiz.
Quyash
Ay
Ay orbitası
Jer
106-súwret.
Ay tutılıwınıń sebebi belgili bolmaǵan dáwirde adamlarda qorqınısh 
payda bolǵan. Onı túsindiriw ushın hár túrli ráwiyatlar hám ápsanalar 
toqıǵan. Házirgi kúnde Quyash hám Ay tutılıwı ádewir aldınnan, qay 
jerde, qashan hám qanday kóriniste bolatuǵını aytıp beriledi. Sonlıqtan 

---

137
da alımlar bul qubılıstı úyreniw ushın tayarlıq kóredi. Quyash tolıq 
tutılǵanda basqa waqıtta kórinbeytuǵın «
Quyash tajı»n
baqlaw múmkin.
Jer óz kósheri átirapında aylanıwı sebepli kún hám tún almasadı. 
Ay da óz kósheri átirapinda aylanadı. Aydıń kúndizgi jaqtılıq túsip 
turǵan bólegi bizge kórinip, jaqtı túspegen bólegi kórinbeydi. Onı ay 
tutılıwı menen almastırmaw kerek.