ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

48-TEMA
JAQTÍLÍQTÍŃ TUWRÍ SÍZÍQ
BOYLAP TARQALÍWÍ. SAYA HÁM YARÍM SAYA
Jaqtılııqtıń tarqalıwın úyreniw ushın tómendegi tájiriybeni kórip 
óteyik. Jaqtılıq deregi (M) hám ekran (E) aralıǵına qanday da bir 
tosqınlıq (T) qoyayıq (103-
a
súwret). Sonda ekranda tosıq payda etken 
sayanı kóremiz. Eger derek (M) penen ekran aralıǵına sańlaǵı bar 
tosqınlıq (TT) qoysaq, ekranda sańlaq kórinisine sáykes jaqtı daqtı 
kóremiz (103-
b
súwret). Saya shetlerinen tosqınlıqqa qarap sızıqlar 
júrgizsek, olar derekte ushırasadı. Usınday halat jaqtı daq hám sańlaq 
arqalı tuwrı sızıq júrgizilgende de baqlanadı. Bunnan jaqtılıq tuwrı 
sızıq boylap tarqaladı degen juwmaqqa kelemiz. Sonlıqtan jaqtılıq 
nur
dep te ataladı. Matematikada geyde tuwrı sızıqtı sızıwda «nur 
ótkereyik» degen sózdi de qollanadı.
 a
) 
b
)
103-súwret.
M
M
T
TT
E
E
S
1
S
2
 a
) 
b
)
104-súwret.

---

135
104-súwrette buyımnıń artında payda bolǵan sayanı kórip shıǵayıq. 
Sayanıń ortalıq bólegi tolıq qarańǵı, al shetki bólegi gúńgirt. Sonlıqtan 
tolıq qarańǵı bólimi 
saya
, gúńgirt bólegi 
yarım saya
dep ataladı. 
104-
a
súwrette buyımǵa jaqtılıq eki derekten (
S
1
hám 
S
2
) túsetuǵın 
halatı kórsetilgen. Buyım artında payda bolǵan saya bólimine hesh 
bir derekten jaqtılıq túspeydi. Yarım saya bólegine derektiń birewinen 
jaqtılıq túsedi. Yarım sayadan sırtqa eki derekten de jaqtılıq túsedi. 
Eger shamlardan birewin óshiretuǵın bolsaq, buyım artında tek ǵana 
saya payda boladı.
104-
b
súwrettegi kórinisti túsindiriwge háreket etiń! Onda shar 
ólshemi jaqtılıq deregi elektr lampochkasınan ádewir kishi.
Ámeliy tapsırma
Lágendi suwǵa toltırıń. Qolıńizda qálemdi uslap, onıń 
sayasın lágendegi suwdıń túbinde baqlań. Soń qálemniń 
yarımın suwǵa tıǵıp, jáne sayasın baqlań. Bunda sayanıń eki bólimge 
ajıratılǵanına itibar beriń. Sayalar aralıǵı ádewir úlken bolıp, jaqtı 
boladı. Sebebi haqqında oylap koriń.
1. Ne ushın hawa bult bolǵanda buyımlardıń sayası payda 
bolmaydı?
2. Eger diywalǵa qandayda bir buyımnıń sayası túsetuǵın bolsa, 
bul sayanıń ólshemi nege baylanıslı boladı?
3. Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalatuǵının jáne qanday 
qubılıslar tastıyıqlaydı?