ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

47-TEMA
JAQTÍLÍQTÍŃ TÁBIYIY HÁM JASALMA DEREKLERI
Ózlerinen jaqtılıq shıǵaratuǵın deneler 
jaqtılıq derekleri
dep 
ataladı. 
Mısalı, Quyash, juldızlar, elektr lampochkası, janıp turǵan 
sham, ottıń jalını hám t.b. Ayırım deneler ózlerinen jaqtılıq shıǵarmasa 
da, basqa derekten shıǵıp ózine túsetuǵın jaqtılıqtı shaǵılıstıradı. 
Mısalı, Ay, aynalar.
Ayırım jánlikler, balıqlar da ózlerinen nur shıǵaradı. Jaqtılıq 
dereklerin shártli ráwishte eki túrge ajıratıw múmkin: 
tábiyiy
hám 
jasalma
derekler (102-súwret).

---

133
Quyash, juldızlar, shaqmaq, arqa polyus jaqtılıǵı, jaltıraq qońızlar, 
ayırım balıqlar, shirindiler jaqtılıqtıń 
tábiyiy dereklerine 
kiredi. 
Insannıń aralasıwı menen payda etiletuǵın jaqtılıq dereklerine
jasalma 
derekler
delinedi. Olarǵa elektr lampochkası, ottıń jalını, kerosin 
lampası, televizor ekranı, elektr hám gaz kepseri, lyuminescent 
lampalar, qızdırılǵan gazlar hám t.b. lar kiredi.
Jaqtılıq dereklerinen shıǵatuǵın nur hár túrli reńge iye boladı. 
Denelerdiń jaqtılıq shıǵarıwınıń tiykarǵı sebebi onıń qızıwı bolıp 
tabıladı. Dene temperaturasınıń joqarı yaki tómen bolıwına qarap, 
onnan shıǵatuǵın nur reńi de ózgeredi. Mısalı, elektr lampochkasınan 
belgilengen tok ótpese, ol qızarıp janadı hám bólmeni jaqsı 
jaqtılandırmaydı.
Jaqtılıqtıń 
tábiyiy
derekleri
Jaqtılıqtıń 
jasalma 
derekleri
Jaqtılıqtı
qabıllawshılar
102-súwret.
Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın deneler 
jaqtılıqtı qabıllawshılar
 delinedi. 
Insan kózi usı wazıypanı atqaradı. Fotoplyonkalar, foto súwret, 
videokamera, Quyash batareyaları, pult penen basqarı latuǵın televizor 
hám magnitofonlar usılar qatarına kiredi. Ósimliklerde Quyash nurları 
tásirinde quramalı procesler bolıp ótedi hám Jerdegi tirishilik ushın 
áhmiyetli bolǵan kislorod ajıraladı hám beloklar, may payda boladı.

---

134
1. Jaqtılıqtıń jáne qanday dereklerin bilesiz?
2. Suwıq halında nur shıǵaratuǵın derekler bar ma?
3. Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın jáne qanday qurılmalardı bilesiz?