Замонавий узлуксиз таълимни рақамлаштириш: педагогика соҳасида

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Maktab va hayot. Ilmiy-metodik jurnal. Sonlari 2016 –yil. 
2. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. 2000 yil 
3. Boshlang’ich ta’lim. 2007. 9-soni 
4. Boshlang’ich sinflar uchun metodik qo’llanmalar. 
 
 
 
O’QISH DARSLARIDA O’QUVCHILARNING O’G’ZAKI 
NUTQINI RIVOJLANTIRISH 
Jamolova M.A. - Andijon viloyati, Buloqboshi tumani 7-maktab 
o’qituvchisi 
 
Annotatsiya: 
ushbu maqolada nutqining monologik va dialogik 
shakllari tahlili taqdim etiladi, kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining 
izchil og'zaki va yozma nutqini shakllantirishning psixologik xususiyatlari 
ochib beriladi. Shuningdek o’qish darslarida o’quvchilarning og’zaki 
nutqini rivojlantirish usullari keng bayyon qilingan. 
Kalit so’zlar: 
monologik nutq, dialogic nutq, og’zaki nutq, yozma 
nutq, muloqat. rivojlanish, og’zaki hikoya, bilish, tafakkur
. 
Аннотация: 
в 
данной 
статье 
представлен 
анализ 
монологической 
и 
диалогической 
форм 
речи, 
раскрыты 
психологические особенности формирования связной устной и 
письменной речи младших школьников. Также имеются обширные 
описания способов развития устной речи учащихся на уроках чтения. 
Ключевые слова:
монолог, диалогическая речь, устная речь, 
письменная речь, общение. развитие, устная история, познание, 
мышление
. 

---

191 
 
Zamonaviy maktab nafaqat bilimga ega, balki shu bilimlardan 
hayotda foydalanishni ham biladigan, muloqot qilishni biladigan, ichki 
madaniyatli, tafakkur va his qiluvchi shaxsni tayyorlashi kerak. Maqsad 
talabaning imkon qadar ko'p bilishi emas, balki u har qanday vaziyatda 
harakat qila olishi va muammolarni hal qila olishidir. Bunga erishish 
uchun orttirilgan vositalar - nutq madaniyati va muloqot madaniyati. Nutq 
hodisalarining 
mohiyati, 
shakllanish 
mexanizmlari 
va 
umumiy 
qonuniyatlari tushunchasi kichik yoshdagi o'quvchining o’quv faoliyatini 
rivojlantirishni belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, 
bola rivojlanishi uchun shart-sharoitlarning parametri sifatida adabiy o'qish 
darslarida 
kichik 
yoshdagi 
o'quvchining 
nutqini 
rivojlantirish 
xususiyatlarini solishtirishga harakat qilinmoqda. Bolalarni ta'lim va 
tarbiyalashning 
asosiy 
tarkibiy 
qismlaridan 
biri 
izchil 
nutqni 
rivojlantirishdir. Ko’pchilik olimlar nutq madaniyatining umumiy 
darajasining pasayishidan xavotirda. Shu bois til kompetensiyasini 
shakllantirish borasida tizimli ishlarni olib borish zarur. Bo’lish 
muammosi nutq faoliyati talabalar doimo katta e'tiborga sazovor bo’lgan. 
Hozirgi vaqtda maktab o'quvchilarining nutqini rivojlantirishning umumiy 
tendentsiyalari aniqlandi, fanlararo darajadagi nutqni rivojlantirish g’oyasi 
asoslandi va muammolar aniqlandi. nutq aloqasi, maktab o’quvchilarining 
til kompetentsiyasini shakllantirishning mumkin bo'lgan usullari 
aniqlanadi, nutqining monologik va dialogik shakllari tahlili taqdim etiladi, 
kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining izchil og’zaki va yozma nutqini 
shakllantirishning psixologik xususiyatlari ochib beriladi. 
Shu nuqtai nazardan, izchil nutqni o’rganish, bolalarda nutq faolligini 
rivojlantirishning tegishli usul va usullari, shakl va vositalarini izlash 
zamonaviy talablarga javob beradigan dolzarb muammolardan biridir. 
Bolalar o'z ona tilini nutq faoliyati, nutqni idrok etish va gapirish orqali 
egallaydilar. Shuning uchun bolalarning izchil nutq faoliyati, muloqot 
qilish, o’z fikrlarini ifoda etish uchun sharoit yaratish juda muhimdir.
Bu mavzuning dolzarbligini tushuntiradi, muammoni, tadqiqot 
ob'ektini va predmetini tanlashni belgilaydi. Nutq faoliyati muammolari 
olimlarning 
e’tiborini 
tortadi. 
L.A.Venger, 
B.F.Lomova, 
V.V.Bogoslovskiy, 
L.S.Vygotskiy, 
V.A.Krutetskiy, 
A.N.Leontiev, 
A.R.Luriya, S.L.Rubinshtein va boshqalar bolalarda nutq faolligini 
rivojlantirishda faoliyatni individuallashtirish shartlarini aniqlash uchun 
ilmiy asoslangan shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi. Biroq, 
amaliyot shuni ko'rsatadiki, muammoga qiziqish ortib borayotganiga 

---

192 
qaramay, kichik yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish darajasi maktab 
yoshi yetarli emas. Shu munosabat bilan nutqni rivojlantirish bo'yicha 
zamonaviy va uslubiy jihatdan malakali tashkil etilgan ishlar katta 
ahamiyatga ega. Badiiy o`qish darslarida og’zaki nutqni rivojlantirish 
ustida ishlash bunday tashkil etish usullaridan biridir. Rus pedagogikasida 
badiiy o’qish bo'yicha uslubiy jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan 
darslarga doimo katta e'tibor berilgan. Bu adabiy asarning bolalarning 
axloqiy, estetik, ijtimoiy va nutq rivojlanishi va tarbiyasi omillari sifatidagi 
ahamiyati bilan bog'liq. Bolalarni ma’lum bir adabiy asar bilan tanishtirish 
uchun o'qituvchi ta'lim jarayonini shunga muvofiq qurishi kerak. 
O’quvchilarning yosh va individual xususiyatlari, adabiy asarning 
muayyan turini idrok etishni uslubiy jihatdan malakali tashkil eta olish. 
Yuqorida aytilganlar bilan bog'liq holda, biz ushbu muammoning 
dolzarbligini aniqlashimiz mumkin. Ushbu tadqiqotning dolzarbligi 
og’zaki nutqning rivojlanish mexanizmlarini o'rganish ta'lim tizimining 
muhim vazifasi ekanligi bilan belgilanadi. Ijodiy nutq ko'nikma va 
malakalarini shakllantirish bo'yicha ishlarni qanday tashkil qilish kerak, 
bolani o’z fikrini to'liq, malakali va to’g’ri ifoda etishga o'rgatish, izchil 
nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlarning qanday yo'nalishlari va 
bosqichlari, qanday ish turlari mavjud. eng samarali? Ushbu savollar 
taqdim etilgan ish mavzusini tanlash uchun asos bo’lib xizmat qildi. 
Tadqiqot ob'ekti - adabiy o’qish darslarida kichik maktab o’quvchilarining 
og’zaki nutqini rivojlantirish jarayoni. Demak, nutq odamlarning til orqali 
muloqot qilish jarayoni, fikrlash vositasi, ong, xotira, axborot tashuvchisi, 
boshqa odamlarning xatti-harakatlarini nazorat qilish va o'z xatti-
harakatlarini tartibga solish vositasidir; nutq aqliy funktsiya sifatida 
fikrlash vositasidir. Nutq odamlarning birgalikdagi faoliyatida, ijtimoiy 
hayotda, axborot almashishda, bilishda, ta'limda zarur bo'lgan muloqot 
turlaridan biridir. U insonni boyitadi, san'at predmeti bo'lib xizmat qiladi. 
Nutqni rivojlantirish - pedagogikaning kichik yoshdagi o’quvchilarning 
nutqini rivojlantirish jarayonlari va qonuniyatlarini bola rivojlanishining 
o'ziga xos hodisalarida o’rganadigan bo'limi. 
Boshlang’ich maktab yoshidagi bolalar nutqini rivojlantirishning 
asosiy vazifasi - har bir yosh bosqichi uchun belgilangan ona tilining 
normalari va qoidalarini o'zlashtirish va ularning kommunikativ 
qobiliyatlarini rivojlantirish O’quv jarayonida nutqni rivojlantirish. jarayon 
- maktab fanlarini o'zlashtirishda o'quvchining turli xil bilish faoliyatida 
amalga oshiriladigan yagona maktab miqyosidagi jarayon. O’qish uchun 
maxsus tanlangan san'at asarlarining bolalarning hissiy, estetik, intellektual 

---

193 
sohasiga ta'siri sezilarli bo'lib, badiiy idrok etish va izchil nutqni 
rivojlantirish bo’yicha ish uchun motivatsion tayyorgarlikni yaratadi. 
Badiiy o’qish darslarining o’ziga xos tuzilishi nutqda muallifning badiiy 
qiyofasini, kayfiyatini, niyatini bildirishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan 
vositalarni tushunishni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, talabalar bilan 
suhbat 
yoki 
darslikdagi 
savollar o’qilgan matnning lingvistik 
xususiyatlarini tushunishga qaratilgan. O'qitishning quyidagi shakllari va 
usullari ham qo’llaniladi: suhbat, dialog yoki suhbat shaklida amalga 
oshiriladigan izchil nutqni rivojlantirish bo’yicha mustaqil yoki jamoaviy 
ishdir. 
Yuqorida ta'kidlanganidek, o'quvchilar nutqini rivojlantirish uzoq va 
murakkab jarayon bo'lib, o'qituvchining tizimli va maqsadli aralashuvini 
talab qiladi. Nutqni rivojlantirish bo'yicha ishning asosiy vazifasi 
o'quvchilarni o'zlarining va boshqalarning fikrlarini og’zaki va yozma 
shaklda mazmunli, grammatik va stilistik jihatdan to'g'ri ifodalash 
qobiliyati bilan qurollantirishdir. Tayyorgarlik ishlari alifbo davridan 
boshlanadi va butun o'quv yili davomida amalga oshiriladi. Buning uchun 
syujetli tarqatma materiallar nafaqat nutqni rivojlantirish, balki izchil 
nutqni rivojlantirish va darsliklarda berilgan syujet rasmlarini rivojlantirish 
uchun ishlatiladi. Bunday ish o’quvchilarni izchil hikoyaga 
yaqinlashtiradi. Nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlar turli xil texnika va 
vositalarni talab qiladi.
Mashg’ulotlar jarayonida o'quv vaziyati va nutq motivlari ko'p marta 
o’zgaradi. Talabalar o’z fikrlarini erkin ifoda etadilar yoki fikrni tartibga 
soluvchi va nutq faoliyatini qat'iy kanalga yo'naltiradigan "qiyin vazifa" 
(L.V. Zankov) ni bajaradilar. Muvofiq nutqni rivojlantirish bo'yicha ishda 
ikkalasini ham hisobga olish kerak. Rus tili va adabiy o'qishning barcha 
darslarida har kuni mazmunli, mantiqiy, aniq va to'g'ri nutqni o'rgatish 
kerak. Muvaffaqiyatli nutqni o'rgatishda bolalarga minimal nazariy 
ma'lumot berish kerak, chunki ular idrok etilganda ko’nikma va 
qobiliyatlar yanada muvaffaqiyatli shakllanadi. Bog’langan nutqda 
mashqning murakkabroq turi og'zaki hikoyalardir. Bunday ish 
o'quvchilarga hikoyaning mazmunini izchil, mantiqiy va to’g’ri jumlalarni 
qurish 
kerakligini 
tushunishga 
yordam 
beradi, 
ya'ni. 
yozishga 
tayyorlanmoqda. Og’zaki hikoya qilish, yozish kabi, o’rgatish kerak. 
Og’zaki hikoyalar dastlab jamoaviy tuziladi va yilning ikkinchi yarmida 
tavsiya etiladigan alohida hikoyalar uchun namuna bo'lib xizmat qiladi. 
Insholar ham o‘qituvchi tomonidan berilgan reja bo’yicha jamoaviy 
tuziladi yoki jamoaviy tuziladi. O’qituvchi tayyor rejani dars 

---

194 
boshlanishidan oldin doskaga yozadi. Agar reja birgalikda tuzilgan bo'lsa, 
u holda yozuv tuzilgandek davom etadi.