Zahiriddin muhammad bobur nomli andijon davlat universiteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Kelajakni davrlashtirish: a) yaqin kelajak yoki bevosita kelajak; b) uncha uzoq bo’lmagan kelajak yoki ko’z tashlash mumkin bo’lgan kelajak (bunda taxmin kuchli); v) uzoq kelajak (bunda ehtimollik kuchli) haqida gapiriladi.
Kategoriya - (yun. - "guvoh", "ta’rif") obyektiv mavjudlikdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim tomonlarini, xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi falsafiy tushuncha.
“Kur’on” - islom dinining muqaddas kitobi. Unda islom qonun-qoidalari, iymon-e’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy me’yorlar o’z ifodasini topgan. U 114 sura va ular tarkibidagi oyatlardan tashkil topgan.
Kuzatish- voqealikdagi narsa va hodisalarni muayyan maqsadga muvofiq o’rganishga qaratilgan hissiy bilish.
Kauzallik – sababiyat, sabab va oqibatning qonuniy aloqasi.
Kommunikatsiya (keng ma’noda) – muloqot. Ekzistentsializmda – muloqot turi bo’lib, uning yordamida «Men» o’zini boshqa odamda topadi.
Konstitutsiyalash – yaratish, belgilash, muayyan tashkiliy tus berish.
Konsyumerizm – iste’mol qilishga bo’lgan kuchli ehtiyoj.
Koevolyutsiya – birgalikda tadrijiy rivojlanish.
Kreatsionizm – butun borliqni Xudo yaratgan deb hisoblaydigan diniy ta’limot.
Monizm - (yun.- monos-yakka)- dunyoning asosi bitta, deguvchi ta’limot, qarash.
Materialistik va idealistik monizm.
Materializm (lot.- materiya - moddiy)- olam asosida materiya, ya’ni moddiy narsalar yotishini e’tirof etadigan, moddiylikni ustuvor deb biladigan ta’limot.
Mifologik dunyoqarash-dunyoni afsona va rivoyatlar asosida tushuntiruvchi ilk dunyoqarash shakli. Ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi kurashda ezgulikning g’alabasi uning insonparvarlik mazmuni dalolatidir.
Moniylik - zardo’shtiylik va xristianlikning sintezi tarzida vujudga keldi (III asr). Moniy (216-276 y.y.) oromiy va fors tillarida bir necha risolalar yaratgan. Uning ta’limoticha, inson ikki unsurdan (ruh-nur farzandi, jism-zulmat mahsuli) iborat. Moniylik xalq manfaatlarini himoyachisi sifatida maydonga chiqqani uchun hukmron mafkura tayziqida bo’lgan.
Mazdakiylik - V-VI asrlarda keng tarqalgan diniy-falsafiy ta’limot. Mazdak (470-529 y.y.) xalqning ozodlik, erkinlik, hurlik harakatlariga rahnamolik qilib, ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etishga undadi. U sosoniylar hukmronligiga qarshi dehqonlar harakatiga boshchilik qilgani uchun o’limga hukm qilingan. Uning ta’limoticha, tabiat suv, olov va tuproqdan tashkil topib, ularning qo’shiluvidan yaxshilik va yomonlik paydo bo’ladi, oqibat-natijada ezgulik g’alaba qiladi.
Metafizika - qadimgi yunonistonliklar fikricha, borliqning asosini o’rganadigan dastlabki falsafa.
Markaziy Osiyodagi ilk Uyg’onish madaniyati bu davr falsafasining o’ziga xos jihatlarini ham belgiladi:
1. Bu davr falsafasida islom dini, tasavvuf falsafasi chuqur iz qoldirdi.
2. Bu davr falsafasi o’z negizi asosida rivojlansa-da, yunon va hind falsafasining kuchli ta’sirini unda ko’rmaslik mumkin emas. Markaziy Osiyolik o’rta asr faylasuflarining yutug’i shundaki, ular yunon va hind falsafasini tanqidiy o’zlashtirdilar va yangi bosqichga ko’tardilar.
3. O’sha davr tabiatshunoslik ilmining yutuqlari falsafa ilmiga mohirona payvand qilindi. Bu Markaziy Osiyo falsafasining tabiiy-ilmiy asoslarini mustahkamladi.
4. Falsafiy asarlar asosan o’sha davrning eng yetuk ilmiy tili bo’lgan arab tilida yaratilgan. Bu uning yutug’i ham edi. U jahon jamoatchiligi, ilm ahliga tez va bevosita yetib bordi, keng o’rganildi.
5. Bu davr falsafasi Sharq gumanizmi, qadriyatlari, axloqi, demokratiyasiga asoslandi; umuminsoniy qadriyatlar, axloq, demokratiyani rivojiga munosib hissa qo’shdi.
6. Bu davr falsafasida komil inson muammosi ustuvor ahamiyat kasb etdi.