Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Suyuqlik hajmining saqlanish  testi.

О ‘tkazish  bosqichlari

1.  Dastavval  bolaga  bir  xil  miqdorda  suv  yoki  sharbat  bi­

lan  to'ldirilgan  ikkita  stakan  ko‘rsatiladi.  Bola  ikkala  stakanda 

suyuqlik  miqdori  bir  xilmi  deb  so‘raydi.  Bola  suvlar bir  xilligini 

tushunib  yetishi juda  muhimdir.  Dastlabki  tenglikni  qayd  qilish 

majburiy.  Baholanayotgan xususiyatning  dastlabki  tengligi  albat- 

ta perseptiv idrokli o‘xshashlik bilan kuzatiladi,  ikkala stakanda- 

gi suvlar darajasi miqdori tenglashtirilgan.

2.  So‘ngra  eksperimentator  katta  odam  suvni  bir  stakandan 

boshqa  shakldagi  kengroq  va  pastroq  stakanga  quyadi.  Odatda, 

eksperimentator  bolaning  diqqatini  ushbu  boshqatdan  quyishga 

qaratadi.  Qara,  men nima qilayapman,  o‘zgartirish qilinadi, bun- 

da garchi baholanayotgan xususiyatga hech ham ta’sir ko‘rsatma- 

sa-da,  perseptiv idrokli o‘xshashlik buziladi.

2. 

Qayta quyilgandan keyin savol takrorlanadi.  Ikkala stakan­

da  suv  miqdori  bir  xilmi,  lekin  albatta  avvalgi  dastlabki  shakl- 

da  bo‘lishi  kerak.  Odatda,  7  yoshgacha  bo‘lgan  bolalar  saqlash- 

ning  standart  topshiriqlarini  uddalay  olmaydilar.  Maktabgacha 

tarbiya  yoshidagilar  topshiriqlarni  hal  etayotib,  J.Piaje  fenomen- 

lari  — fazoviy,  perseptiv  qayta  o‘zgartirishda  obyektlarning  turli 

xususiyatlarini  saqlash  doimiylik,  invariantlik  haqida  ularga  xos 

tasavvurlarni namoyon qiladilar.  Bu bolalar psixologiyasidagi eng 

ishonchli  dalildir,  ular  har  qaysi  maktabgacha  tarbiya  yoshidagi 

bolalarda ifodalanishi mumkin. Odatda, bola stakanlardan birida- 

gi  suv  endi  kamroqligi  yoki  ko‘proqligini  aytadi,  ya’ni  persep­

tiv  qayta  o‘zgartirishda  predmetning  xususiyatlarini  saqlab  qo- 

lishini  tushunish  yo‘qoladi.  Bunda  saqlanib  qolmaslik  fenomeni 

kuzatiladi.  Maktabgacha tarbiya  yoshidagi bola  obyektni  idrokka 

tayanib,  dolzarb yaxlit,  bevosita  egotsentrik sifatida baholaydi.  U 

aynan  holatga  diqqatini  yo'naltiradi  va  bir  vaqtning  o‘zida  ol- 

din  predmetlar  qanday  ko‘rinishda  bo'lganligi  haqida  o‘ylay  ol-

165

---

maydi,  amalga  oshirishgan  harakat,  umuman  olganda  qaytari- 

lishini,  suv  bir  xil  stakanlarga  quyilgan  bolishi  mumkin,  bitta 

obyektga  diqqatini  qaratib,  suyuqlik darajasini past-balandligida- 

gi  farqi bir vaqtda  ikkita  parametrni,  stakan  balandligi va  keng- 

ligini  e’tiborga  ololmaydi.  J.Piaje  saqlanib  qolmaslik  fenomenini 

bolani  yetti  yoshga  tolgunga  qadar  mantiqiy  fikr-mulohaza  yu- 

ritishga va  detsentratsiyasiga markaziy vazifalarni mahalliyga be­

rish qodir emasligini isboti sifatida baholaydi.  Bu vaziyatda ikka­

la stakandagi suvlar miqdori bir xilmi degan takroriy savolga bola 

xususiyatlar  tengligini  ta’kidlaydi.  U  belgilar  saqlanib  qolishini 

aytadi.  Saqlanib  qolish  testini  bajarishi  aniq  operatsiyalarni  ish­

lash  mezonidir.  Eslatib  olam iz,  mantiqiy  operatsiya  — bu  qay- 

tariluvchanlik  bilan  xarakterlanadigan  aqliy harakatdir.  Qaytari- 

luvchanlik,  masalan,  A  va  В  hamda  В  va  A  o‘rtasidagi  masofa 

tengligini  tasdiqlash  nisbatiga,  yoki  qo‘shish va  ayirish  munosa- 

batiga taalluqlidir.  Qaytariluvchanlik tamoyilidan xayolan foyda­

lanish  qobiliyati  aniq  operatsional  tafakkur  bosqichini  egallash- 

ning  asosiy  belgilaridan  biri  hisoblanadi.  J.Piaje  topshiriglning 

boshqa  varianti  —  ko‘p  jihatlarni  inobatga  olish  testi  yaxlit  va 

uning  qismlarini taqqoslashni taklif etadi.