Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

J.Piaje  qarashlarini  L.S.Vigotskiy  tomonidan  tanqidiy  tahlili. 

J.Piajening  egotsentrik nutq vazifasi va taqdiri haqidagi farazidan 

gumon  qilib,  L.S.Vigotskiy  rus  psixologiyasida  birinchi  bolib 

bolalar  egotsentrizm  fenomenining  nazariy  tahlili  va  eksperi-

159

---

mental  tadqiqini  (o‘tkazgan)  ochib  bergan.  L.S.Vigotskiy  bola­

ning  rivojlanishida  egotsentrik  nutqni  yuzaga  kelishi  haqida  o‘z 

farazini taklif qilgan.  U  egotsentrik nutqni  «o‘zi uchun nutq»  si­

fatida  tashqi  ijtimoiy nutqdan  ichkiga  o‘tish bosqichi  sifatida tal- 

qin qilgan.

Bundan  kelib  chiqib  ichki  nutq  rivojlanishining  boshlang‘ich 

shakli  sifatida  egotsentrik  nutqning  tuzilish  shakli  sifatida  o‘zi- 

ga  xos xususiyatlari  xarakterlidir:  vaziyatda  chetda bo‘lgan  atrof- 

dagilar uchun tushunarsizlik, qisqartirilganlik, tushirib qoldirish- 

ga  moyillik,  egotsentrik  nutq  kattalarning  ichki  nutqi  bilan  uni 

yaqinlashtiruvchi,  juda  muhim  vazifani  bajaradi:  bola  xulq-at­

vorini  rejalashtirish,  tashkillashtirish  va  boshqarish  (funksiyasi) 

vazifasi.

L.S.Vigotskiy  egotsentrik  nutq  vazifalarini  bunday  izohlani- 

shini  isbotlash  uchun  qator  o‘ziga  xos  eksperimental  usullarni 

qollagan.  Masalan,  bolalarning  erkin  faoliyati  jarayoniga  buzi- 

lishlar va qiyinchiliklarni kiritish ma’lum bir vaziyatni bolada ke- 

rakli  qalam,  qog‘oz  bo'yoqni  mavjud  emasligi.  Ma’lum  bo‘lishi- 

cha,  qiyinchilik  vaziyatida  egotsentrik  nutq  koeffitsienti  deyarli 

ikki  martaga  oshgan.  Bola  yuzaga  kelgan  vaziyatni  anglashga 

harakat  qilib  o‘z-o‘zi  bilan  mulohaza  yuritadi:  «Qalam  qayerda 

endi  qizil  rangda  chizib  suv  bilan  ho‘llayman  (namlayman),  u 

qorayadi  va  ko‘k  rangga  o‘xshab  qoladi».  Singan  qalam  tramvay 

g‘ildiragini to‘g‘ri chizib tugatishga imkon bermasligi rasm sujeti- 

ni o'zgartirishga undaydi,  keyin gap  tramvayning ishdan chiqishi 

va uni sozlash haqida ketadi.  Egotsentrik nutq funksiyasi xulq-at- 

vorning  murakkab  uyg‘unligidir  (ritmligi)  yanada  keng  ma’noda 

murakkab  vaziyatdan  chiqish  rejasini  ishlab  chiqish  kelgusidagi 

xatti-harakatlarni fikrlash,  rejalashtirish va boshqarish vositasidir. 

Shu  o‘rinda  bunday  rol  haqida  J.Piaje  quyidagi  fikrlarni  bildir- 

gan:  bola  o‘zining  xatti-harakatlari  xususida  faqat  ovoz  chiqa- 

rib  o‘ylasaa,  sira  hech  nimani  hech  kimga  aytishni  xohlamaydi. 

Bunday  tarzda  egotsentrik  nutq  taqdiri  uning  xususida  butunlay 

ichki  nutqqa  tubdan  o‘zgartirish  bilan  bog‘liq.  J.Piajening  egot-

160

---

sentrik nutq haqidagi  dastlabki tasavvurlarini  (J.Piaje  egotsentrik 

nutqni  ta’limotining  negizi  sifati  ko‘rib  chiqqan)  L.S.Vigotskiy 

buzib,  egotsentrizm fenomenining  o‘zini inkor qilgan.

J.Piaje  hamkasbining  egotsentrik  nuqtayi  nazarini  rivojla­

nish  yo‘llari  haqidagi  aytgan  farazining  ahamiyatga  ega  ekan- 

ligini  e’tirof etgan.  U  egotsentrizm  individualizm  emasligini  o‘z 

«Men»ini  anglashni haddan ortiq oshib  ketmasligini,  balki bilish 

istiqbollarini  o‘zgartirishini  oldindan  detentratsiya  qila  olmas- 

lik ekanligini e’tirof etib,  yana bir bor egotsentrizm tushunchasi- 

ga  oydinlik kiritgan.  J.Piaje  fikriga  ko‘ra,  egotsentrizm fenomeni 

umumiy xarakterga  ega bo‘lib,  nutq  sohasida  faqat  uni  ifodalash 

bilan bog‘lab berilmaydi. Bilish egotsentrizmi, xususan kattalarda 

fikr-mulohaza  yuritganda  yoki  bilish jarayonida  o‘zining  obyek­

tiv holatini hisobga  olmaganda  (dastlabki faoliyat davrida ma’ru- 

za o‘qiyotgan o‘qituvchi o‘zi qay darajada bilsa, taxminan shu da­

rajada talabalar biladi,  deb  o‘ylashi  mumkin)  kuzatiladi.